Shkrimtari dhe Sulltani

Vetëm një shkrimtar si Orhan Pamuk mund të shkruante romanin e madh politik të “murtajës” bashkëkohore. Ndodhemi në Mingher, një ishull imagjinar midis Stambollit dhe Aleksandrisë së Egjiptit. Ngjarjet zhvillohen mes sulltanëve, pashallarëve, burokratëve dhe princeshave, në grahmat e fundit të Perandorisë Osmane të tronditur nga murtaja.

Por duket sikur ato ngjarje të viteve të parë të shekullit të kaluar flasin për ne, për regjimet autoritare dhe demokracitë tona të brishta. Ndoshta sepse në “qendrën sekrete” të romanit “Netët e murtajës”, trajtohen lidhjet e shkurtra mes të mundshmes dhe të vërtetës, mes trillimit letrar dhe të vërtetës historike, mes shpikjes trilluese të projektuar në një kohë të largët dhe thirrjes së vazhdueshme për të lexuar në të një kujtim të ngjarjeve aktuale, të shënjuara nga pandemitë, karantinat dhe tërmetet në gjeografinë politike.

“Arti i romanit bazohet në aftësinë për t’i rrëfyer historitë tona sikur të ishin të të tjerëve, dhe për t’i treguar historitë e të tjerëve sikur të ishin tonat”, thotë në një moment njëri prej personazheve të Pamuk.

Si ju erdhi ideja për të shkruar një roman mbi murtajën përpara se ajo të shfaqej në jetët tona?
Nisa të mendoj dyzetë e pesë vite më parë. Ideja ishte për të shkruar një tregim historik mbi murtajën, i kontekstualizuar në periudhën e fundit të Perandorisë Osmane. Tema kryesore do të ishte frika nga vdekja me anë të së cilës ndërgjegjja perëndimore lidh zbulimin e vetë ekzistencës së individit.

Pra një reflektim me shije filozofike.
Por më pas doja t’i vija pranë një temë tjetër, frymezuar nga vepra e Edward Said “Orientalizmi”, që është një analizë e fuqishme e mënyrës së shtrembëruar me të cilën Perëndimi i sheh dhe i portretizon banorët e Lindjes së Mesme. Në veçanti, isha i dhënë pas akuzës për fatalizëm me të cilën do të përshkruheshin turqit myslimanë përballë një epidemie: sipas klishesë, ata thjesht do të qëndronin duke mos bërë gjë, sepse Zoti e ka shkruar datën e vdekjes në ballin e gjithësecilit. E kuptoni se çfarë mendimesh më rrotulloheshin në kokë…

Në roman gjenden mjaft gjurmë të këtij paragjykimi. Por si ia dolët ta zbërthenit?
Për të kuptuar nëse kishte diçka të vërtetë në atë klishe, u krodha në leximin e gjithë sa ishte shkruar mbi epidemitë e shpërthyera në shekullin e nëntëmbëdhjetë, kryesisht me kolerën, por edhe në kohët paraardhëse. Dhe zbulova se, me kalimin e kohës, disa mekanizma përsëriten në mënyrë të pandryshuar. Kur shpërthen epidemia, çdo qeveri bëhet më autoritare. Për të zbatuar karantinën, shtetet vendosin masa shtypëse, të cilat shpesh pasohen me rebelime nga populli. Një konstante historike është edhe larja e hesapeve: shumë regjime përfitojnë nga katastrofat për t’u mbyllur gojën armiqve.

Pra ju e dinit se çfarë do të ndodhte në Turqi kur shpërtheu pandemia.
Në fakt shkrimin e këtij libri e kam filluar përpara koronavirusit, gati pesë vite e gjysmë më parë. Ndjeva se ishte momenti i duhur. Kisha parë edhe qeverinë e Erdoganit që zhvendosej gjithmonë e më shumë në një terren represiv: virusi dhe masat kufizuese do të kishin qenë një alegori e fuqishme e autoritarizmit në rritje të regjimit turk. Murtaja, në atë kohë, ishte vetëm një metaforë.

Më pas nuk ishte më e tillë dhe erdhi në jetën tuaj.
Aty shpërtheu kaosi. Miqtë, që deri në atë moment më kishin dekurajuar – “po çfarë mërzie një roman mbi epideminë dhe karantinën, kush mendon se do ta lexojë?” – nisën të më telefononin: sipas tyre isha njeriu më me fat në Tokë. Për të mos folur për presionin që bënin botuesit e mi: “Pra, fort i dashur Orhan, e ke mbaruar? Kur do të na e dorëzoni?”

Po ju si ndiheshit?
Kisha përjetime të kundërta. Nga njëra anë nuk mund të ndihesha me fat: mes viktimave të para të koronavirusit në Stamboll ishte tezja që jetonte pak blloqe larg meje, një figurë shumë e rëndësishme në formimin tim artistik. Nga ana tjetër, isha në grahmat e lumturisë dhe emocionit: po shkruaja një roman historik për murtajën në vitin 1901 dhe në të njëjtën kohë po shkruaja për të sotmen. Një kusht krijues tipik postmodern: siç dihet, më pëlqen!

Po fakti që e përjetuat vetë tragjedinë e një epidemie, a ju ndryshoi këndvështrimin në shkrimin e romanit?
Po, në mënyrë radikale. Kisha shkruar shumë faqe tashmë, por duke i besuar leximit të librave të tjerë. Kështu kuptova se në versionin e parë të rrëfimit mungonte frika, frika ime: isha 68 vjeç, kisha frikë për jetën time dhe për jetën e të tjerëve. Por personazhet e mi nuk ishin aq të tmerruar nga murtaja sa isha unë nga koronavirusi. Më duhej t’i futesha sërish punës.

Ju e projektoni frikën edhe në intimitetin e marrëdhënieve sentimentale, si në historinë e dashurisë mes Kamilit dhe Zenepes. Por si ju ndikon fakti i përjetimit të drejtpërdrejtë të pandemisë, krahasuar me tregimtarët e mëdhenj të murtajës, të cilët, nuk e kishin përjetuar kur shkruan për të?
Kur aventura ime filloi, mendova se do të isha romancieri i katërt që do të shkruaj për murtajën pa e përjetuar atë. Pastaj Covid i ngatërroi punët. Do t’ju them menjëherë se i preferuari im është Daniel Defoe, i cili arrin të trajtojë në mënyrë të admirueshme kaosin, çorientimin dhe trazirat sentimentale të njerëzve pa pasur nevojë ta përjetojë drejtpërdrejt pandeminë, por vetëm duke u mbështetur në disa fletore të vjetra të xhaxhait të tij. Sa i përket Manzonit, përshkrimet e tij mbi murtajën janë shumë realiste, brenda një kryevepre që është një afresk më i madh i Italisë. Për Albert Camus, murtaja shërben si një alegori e madhe politike e pushtimit nazist të Francës: nga të tre, është më pak besnike ndaj realitetit.

Si e shihni veten në këtë kuartet?
E ndjej veten të ndryshëm nga të gjithë, por ambicia ime si shkrimtar ishte të nderoja aftësinë e Defoe për eksplorim njerëzor dhe kronikës skrupuloze të Manzonit. Simbolizmin e Camus e ndjej të largët, duke qenë se edhe në “Netët e murtajës” u përpoqa të pikturoja një afresk realist të rënies së Perandorisë Osmane.

Sipas gjykimit tim, asnjë prej rrëfimtarëve të mëparshëm të murtajës, nuk e ka pasur këndvështrimin tuaj. Ju e tregoni epideminë mbi një rrafsh politik dhe shtetëror, pra tregoni rritjen e një burokracie rreth virusit: mjekë, farmacistë, ushtarë, ministra, autoritete fetare, pashallarë…
Kjo do të jetë klasa e re drejtuese e Mingher, ku shpërthen një revoltë nacionaliste dhe lind një shtet i ri…

Pse zgjodhët këtë këndvështrim?
Kur kuptova se po shkruaja një roman për murtajën dhe politikën, më erdhi dëshira për t’u fokusuar në mekanizmin e ndërtimit të një shteti të ri: nuk ka rëndësi nëse flasim për Turqinë, Shqipërinë, Malin e Zi apo ishullin Mingher. Bashkë me ngritjen e një kombi të ri, unë isha i interesuar të rrëfeja kompleksin e mitografive dhe legjendave që legjitimojnë sovranët e rinj: Eric Hobsbawm ua kushtoi atyre librin e tij të famshëm “Shpikja e traditës”. Bëhet fjalë për një fe të re laike, që pa bekimin e Zotit, duhet të motivojë një komunitet.

Për ta bërë këtë zgjodhët formën letrare të një eseje historike të rrëfyer, një roman-histori që qëndron pezull mes realitetit dhe trillimit.
Kërkova një ekuilibër midis një qasjeje eseistike dhe një qasjeje thjesht letrare. Në fund të fundit, ndoqa mësimin mjeshtëror të Tolstoit, shkrimtarit më të madh të romaneve historike. “Lufta dhe Paqja” është një roman – dhe çfarë romani se! – që mbyllet me një ese mbi filozofinë e historisë.

“Netët e murtajës” mund të lexohet edhe si një akt dashurie për letërsinë që në fund triumfon mbi rrëfimin e thjeshtë historik. Zërit të rrëfimtarit ju i vini pikërisht këto fjalë në gojë: “Ajo periudhë e shkurtër, por dramatike, nuk mund të kuptohet vetëm me metodën historike, por kërkon artin e romanit”. Çfarë zbulon shkrimtari, që historiani nuk di ta thotë?
Faktori njeri, siç e ka përkufizuar Graham Greene. Për mua është elementi më i rëndësishëm. Veçoritë e njerëzve, lëvizjet e tyre më të fshehta. Po ku arrini t’i gjeni më së shumti? Jo në perandoritë e mëdha, por në vende të izoluara. Në qytete kufitare si Karsi, ku zhvillohen ngjarjet e romanit “Bora”, apo në ishuj të skajshëm si Mingher. Tani nuk dua të bëj përgjithësime shumë të guximshme, por preferoj të punoj mbi këto realitete të vogla, sepse besoj se janë në gjendje të rivendosin me qartësi gjendjen njerëzore. Dhe këtu mund të gjesh ekuilibrin që po thoja, midis historisë dhe trillimit letrar.

Gjatë romanit duket sikur në figurën autoritare të Abdyl Hamitit, sulltanit pan-islamist, gjendet Erdogani.
Analogjia qëndron vetëm pjesërisht. Sulltani ishte shumë më perëndimor: pëlqente operat, fliste frengjisht, lexonte me shumë pasion librat triller. S’besoj se Erdogani lexon romanet e Sherlock Holmes! Abdyl Hamidi shpiku Islamin politik dhe e përdori atë si instrument për të shantazhuar Europën. Erdogani, më shumë se ai, beson me sinqeritet në shenjtërinë e Islamit.

Por a mendoni ju se trashëgimia laike dhe filo-perëndimore e Atarturkut është diçka e fituar përgjithnjë? Apo rrezikon të fshihet nga ai që është quajtur “Uragani Erdogan”?
Mendoj se trashëgimia e Ataturkut ka pësuar dëme goxha të rënda. Simboli më i mrekullueshëm i tradhtisë përfaqësohet nga Hagia Sofia, një monument madhështor bizantin në Stamboll, i shndërruar falë Ataturkut nga një xhami osmane në një muze – si nderim për Perëndimin – por tani, me vendimin e Erdoganit, është bërë sërish një vend adhurimi për myslimanët. Pësova sulme shumë të rënda për shkak se kritikova vendimin e qeverisë. Por në aspekte të tjera do të thosha se sekularizmi i Ataturkut është një traditë e rrënjosur thellë në Turqi. Kur shpërtheu pandemia, xhamia ngjitur me shtëpinë time në Stamboll vendosi tabelën “Mbyllur për shkak të koronavirusit”, ndërsa po atë ditë në Nju Jork, Donald Trump mbajti Biblën duke i njoftuar botës: gjithçka do të përfundojë në prill. Ai është më fatalist se islamisti Erdogan! Por, natyrisht, trashëgimia e Ataturkut nuk mbetet e paprekur nga uragani.

Për “Netët e Murtajës” ju paditën për fyerje ndaj Ataturkut. Thuajse një paradoks.
Është një çështje shumë e ndërlikuar, paradoksale. Më thirrën nga prokuroria e Stambollit dhe më thanë: “Zoti Pamuk, në romanin tuaj ju keni dashur të talleni me babain e kombit, Mustafa Kemal Ataturk”. “Jo i nderuar, hedh poshtë të gjitha akuzat tuaja.” “Por kemi marrë shumë letra ankesash me të njëjtën akuzë: keni ofenduar kujtimin e heroit tonë kombëtar.” Jo zoti prokuror, nuk ka qenë kurrë synimi im të fyej Ataturkun. Më thoni se në cilën faqe të romanit e kam bërë këtë?”. Në atë moment prokurori nuk dinte se çfarë të bënte.

Dhe çfarë u bë me këtë çështje?
Çështja është referuar në një gjykate më të lartë në sistemin gjyqësor turk. Por sipas avokatit tim, tashmë është bërë pjesë e labirintit të Ministrisë së Drejtësisë, e cila nuk di më çfarë të bëjë me të.

Një histori surreale.
Një histori që do t’i kishte pëlqyer Kafkës. Duhet të ketë ardhur një urdhër nga lart, kushedi nga kush: Çfarë mund të bëjmë për ta goditur Pamuk? Jepi, le të ngremë një akuzë për fyerjen e Ataturkut. Besoj se edhe këtë herë më shpëtoi nga burgu fama ime si shkrimtar fitues i Çmimit Nobel.

*Orhan Pamuk është shkrimtar turk, fitues i Çmimit Nobel për letërsinë në vitin 2006. Intervista për Simonetta Fiori u përkthye në shqip nga Erjon Uka.