Çdo kujtim fëmijërie bëhet magjik
Nga Umberto Eco/ Kam pasur një fëmijëri krejtësisht normale në një familje që i përkiste borgjezisë së vogël, të cilët vinin nga familje artizanësh: gjyshi nga mamaja rrobaqepës, gjyshi nga babai tipograf. Këtë të fundit e kam njohur fare pak, sepse vdiq kur unë isha gjashtë vjeç.
Por duhej të ishte njeri shumë kurioz. Ishte tipograf socialist, një prej atyre socialistëve humanistë. Për shembull, organizonte greva, por pastaj, ata të cilët nuk pranonin të bëheshin pjesë e grevës, i ftonte për të ngrënë në shtëpi sepse kishte frikë se mos grevistët i rrihnin.
Sa herë që fëmijët e tij shihnin tipa të trishtuar që vinin për të ngrënë në shtëpi, e kuptonin se kishte pasur grevë. Ishte një gjest i madh bujarie, sepse gjyshi im kishte trembëdhjetë fëmijë: dy i kishin vdekur – dhe për kohën, ky ishte një rekord i mirë – kështu që duhej të mbante njëmbëdhjetë, gjë që ishte shumë e vështirë. Dhe fëmijët e fundit i bëri (kjo është tamam anekdotë) kur babai im, i pari i trembëdhjetëve me vëllanë e tij, të dytin e të trembëdhjetëve, luftonin në Piave gjatë Luftës së Madhe. Lajmin se kishin lindur dy binjakët e fundit, Zhuljeta dhe Romeo, babai im e mori pikërisht në front të luftës. Atëherë, duke rrezikuar bombardimin nga armiku, arriti të mbërrijë te llogorja tjetër ku ishte i vëllai, për të vendosur njëzëri: “Duhet të ikim në shtëpi të ndalojmë prindërit, se përndryshe në fund të luftës, do të kemi edhe Paolon dhe Françeskën.”
Pra, ky gjyshi im arrinte t’i dilte për zot një familje shumë të madhe, vetëm se nuk ia dilnin kurrë të gjenin një apartament, pasi kur pronarët e shtëpisë dëgjonin se kishte kaq shumë fëmijë, i jepnin duart. Ai nxehej dhe i thoshte gjyshes: “Sot do të mbys fëmijën e parë, pastaj të dytin e me radhë. Kur të mbetemi tre, do të na pranojnë.” Pastaj gjyshi zbuloi se Kisha – më duket se quhej San Bernardino – kishte një vëllazëri dhe se midis pronave të kishës ishte një ndërtesë me apartamente me qira.
I takonte vëllazërisë të vendoste se kujt i jepeshin këto apartamente, por vëllazëria tashmë ishte e shkretë, askush nuk shkelte më atje. Kështu që, ai i regjistroi të gjithë fëmijët mbi katërmbëdhjetë vjeç dhe në San Bernardino ishin të lumtur që vëllazëria po lulëzonte. Kur erdhi puna për të votuar se kush do ta merrte apartamentin, mazhoranca votoi për të.
Ky gjysh, në fund të jetës, kur ishte në pension e nuk punonte më në tipografi, bënte libërlidhje. Pak përpara vdekjes së tij, shkuam ta takonim dhe shihja sipër një tryeze librat e vjetër të viteve tetëqind ende të palidhur, si Dymaja e të tjerë, me gravura, që nisën të ma ushqenin fantazinë.
Më vonë, kur isha dhjetë vjeç, zbulova në bodrum një sënduk të madh me libra që askush s’i kishte kërkuar. Ishin seri të tëra të një reviste që quhej “Gazeta e ilustruar e udhëtimeve dhe aventurave në tokë e në det”, thuajse e gjitha frëngjisht, me fletë me ngjyra, me skena horrori dhe lufte. Kishte shumë numra të vjetër të revistës, madje ishte edhe Darvini. Kështu kalova vite e vite duke gërmuar nëpër këtë sëndukë. E gjitha kjo, për të thënë se nga ky gjyshi që praktikisht nuk e njihja, mora një trashëgimi imagjinare që ishte shumë e fortë për jetën time. Pa këtë ndikim ndoshta nuk do të kisha shkruar romanet që kam shkruar, nuk do të kisha pasur kuriozitetet e mia për letërsinë popullore, për “Trivialliteratur”.
As gjyshin tim nga mamaja nuk e kam njohur, sepse vdiq në vitin 1918 gjatë epidemisë së madhe të gripit spanjoll, kohë gjatë së cilës njerëzit vdisnin si mushkonjat. Megjithatë, kisha gjyshen nga ime më, grua pa ndonjë kulturë, me siguri kishte ndjekur vetëm pesë vitet e shkollës fillore, por ama ishte një leximtare e tërbuar.
Ishte e abonuar në bibliotekat lëvizëse dhe lexonte pa diskriminim të gjithë librat: mund të lexonte shkrimtarë shumë popullorë, por lexonte edhe Balzakun e Dostojevskin, të cilët pastaj m’i kalonte mua. Kam lexuar libra si “Xha Gorioi”. Këtë roman e lexova dymbëdhjetë vjeç, kur as nuk kuptoja tamam se çfarë ndodhte në këto histori tradhtish. Ma kishte dhënë gjyshja, siç bënte edhe me vepra që ishin më së shumti në damarin e letërsisë rinore, si “Malësori i vogël”. Këto dy ndikime, prej gjyshit nga babai dhe prej gjyshes nga nëna, të cilat i kuptova vetëm kur u rrita, i përthitha pa e kuptuar, por lanë gjurmë. Siç e theksova edhe më parë, familja ime i përkiste borgjezisë së vogël dhe gjyshërit e mi ishin artizanë. Që do të thoshte se ishte brezi i parë me kapele: babai im mbante kapele e kravatë, por edhe mamaja ime mbante kapele. Bota ishte e ndarë midis zonjave – me kapele – dhe grave, të cilat nuk e mbanin; mes zotërinjve – me kapele – dhe burrave që nuk kishin një të tillë. Nëse i binte ziles ndonjë me kapele, thosha “Mami, ka ardhur një zotëri”; nëse ishte pa kapele, i thoja “Mami, ka ardhur një burrë”.
Fëmijët duhej të flisnin vetëm italishten e pastër, jo me dialekt. Prandaj unë e kuptoj dialektin e Aleksandrisë, megjithëse kurrë nuk e kam folur. Edhe kur e flas, e ngatërroj me frëngjishten.
Mësuesi im i fillores, një fashist i zjarrtë që na fliste për marshimin drejt Romës, në atë kohë i gjuante me shuplaka fëmijët që nuk e kishin mësuar mësimin, ama vetëm nëse ishin fëmijë të burrave. Nëse ishin fëmijë zotërinjsh, jo. Këta të fundit i trajtonte me respektin më të madh.
Dhe e përsëris, për të qenë zotëri, mjaftonte të kishe kapele. Mund të ishin njerëz që fitonin nga një mijë lireta deri në një milionë lireta në muaj. E përmenda këtë sepse ishte koha kur qarkullonte kënga e famshme “Nëse do të kisha një mijë lireta”, e cila ta jep tamam përfytyrimin e Italisë së asaj kohe, kur një mijë lireta në muaj konsiderohej një rrogë e madhe. Por në të vërtetë shuma nuk duhet të ketë qenë kaq e madhe, sepse mbaj mend që babai im – i cili ishte shumë i heshtur – erdhi një ditë në shtëpi dhe pasi hëngri, i tha mamasë: «Rita, avokati më fali një mijë lireta.”
Avokati ishte i zoti i fabrikës ku punonte. Në Piemonte, të gjithë të diplomuarit në juridik, quheshin “avokat”, siç quhet edhe sot avokati Agnelli. Unë nuk e di nëse një mijë lireta ishin më shumë apo më pak se rroga e tij, por mbaj mend mamanë që i tha: “Giulio, atëherë mund ta blejmë radion”. Duke supozuar se një radio nuk kushtonte kaq pak sa sot, por sa një televizor, këtë vlerë kishte dhurata që i kishte bërë avokati. Ka qenë një fëmijëri shumë normale, në një familje jo të pasur, por as në një familje ku njerëzit vuanin për bukë.
Qartësisht kam kaluar të gjitha fazat e edukimit fashist: kam qenë një “figlio della lupa”, “balilla” dhe “balilla moschettiere” (*Opera Nazionale Balilla ka qenë një organizatë rinore fashiste). Dola nga diktatura rreth moshës dymbëdhjetëvjeçare, kohë kur ra fashizmi, edhe pse gjatë vitit të fundit dhe gjysmës së luftës kishte ende shumë propagandë fashiste, ndërsa nga ana tjetër ishin partizanët.
Jam shembulli tipik i një fëmije lindur dhjetë vjet pas marrjes së pushtetit nga Mussolini dhe i rritur nën një edukim totalitar goxha të rëndë, që nuk më ka lënë asnjë gjurmë, sepse mendoj se sot jam një demokrat i mirë. Mund t’i kuptoj ata që kishin etje, tetë apo dhjetë vjet më të mëdhenj se unë, pra brezin e Italo Calvinos, që teksa merrnin në universitet një edukim fashist, mund të lexonin librat që shkruante Benedetto Croce apo të dinin se ekzistonte Marksi. Kjo shpjegon edhe faktin se si drejtuesit komunistë dolën pikërisht nga grupet e famshme GUF – Gruppi Universitari Fascisti – siç ishin edhe ata që vdiqën për të ashtuquajturën “Repubblica di Salò”.
Ai është një brez tjetër, por të jep njëfarë shprese të mendosh se në atë kohë kishte edhe një brez si imi, i cili nga mosha tre deri në dymbëdhjetë vjeç u edukua në mënyrë totalitare, por më pas ndërhynë elementë të tjerë dhe nuk mbeti asnjë gjurmë nga ajo periudhë, përveç nostalgjisë. Prandaj sot prekem nëse gjej një botim fashist të viteve 1930, sepse më kujton fëmijërinë; gjithçka që lidhet me fëmijërinë bëhet magjike, edhe nëse ka qenë e dhimbshme apo e përjetuar keq.
I përkas brezit të fundit që përjetoi luftën dhe kjo do të thotë të njohësh urinë, të dish se si gjendet ushqimi. Mbaj mend që kur ishte evakuimi dhe ne shkuam të jetonim në Monferrato – pra në gjithë ambientin e “Lavjerrësit të Fukoit” – mamaja ime e varfër e kalonte gjithë ditën duke shkuar tek fermerët për të blerë një kilogram miell ose gjysmë lepuri, dhe shpesh kthehej duke qarë, sepse nuk donin t’i shisnin gjë. Gjithmonë hanim diçka, por në të shumtën e netëve vetëm makarona me miell gruri të papërpunuar: mbase kjo na bënte shumë mirë për shëndetin, nuk kishim ulçer, ishte ushqim i shëndetshëm dhe pa yndyrë.
Kështu e kam përjetuar luftën, në tre këndvështrimet e saj: një, si spektator i vërtetë, përmes gazetave dhe radios; tjetri, si viktimë, sidomos kur kishte aeroplanë që fluturonin sipër dhe qëllonin kundërajrorët. Nuk kam përjetuar kurrë një bombardim të vërtetë, sepse pas një nate të furishme gjatë së cilës ranë edhe predha në rrugë, që mund të kishin vrarë dikë, u vendos që ne fëmijët dhe mamaja të shpërnguleshim në Monferrato. Por nëse iu shmanga bombardimeve atje, mbeta dëshmitar i luftës guerile midis fashistëve dhe partizanëve, duke mësuar se çfarë duhet bërë kur dikush fillon të qëllojë: duhet të hidhesh në kanal.
Unë tregoj gjithmonë një episod që më duket shembulli më perfekt i kësaj. Në vitin 1968, ishim në Pragë kur aty erdhën rusët. Gruaja ime gjermane, pavarësisht se ishte disa vjet më e vogël se unë, kishte jetuar në Berlin dhe kishte parë gjithçka nga lufta. Me ne ishin edhe dy miq të tjerë, Nanni Balestrini me të dashurën e tij në atë kohë, të cilët ishin rreth katër vjet më të vegjël se unë. Nuk është ndonjë ndryshim i madh, por do të thotë se gjatë luftës kanë qëndruar më shumë në shtëpi dhe prandaj kanë parë më pak gjëra.
Ne gjendeshim në një Pragë të mbërthyer nga revoltat, me tanke që bënin tutje tëhu – dhe nuk e dinim fare se çfarë do të ndodhte, ndoshta shpërthimi i Luftës së Tretë Botërore – por vazhdonim të shëtitisnim nëpër qytet për dy ditë e gjysmë duke pritur lajmin se nga cila pikë kufitare mund të dilnim. Në një moment dëgjuam të shtëna automatiku dhe u përpoqëm të kuptonim se nga vinin. Dhe vura re se miqtë tanë më të vegjël po shkonin në mes të sheshit, ndërsa unë dhe gruaja ime – pa folur fare me njëri-tjetrin – u pozicionuam me kurriz pas murit ku ishte cepi i një shtëpie. Domethënë, kishim mësuar se duhej ta vendosnim veten gjithmonë në pozicione me dy rrugë shpëtimi. Në një tjetër situatë, në një rrugicë të vogël në pjesën e qytetit të vjetër, kur po kalonte një tank që thuajse zuri gjithë rrugën e ngushtë, miqtë tanë u mbështetën pas murit, ndërsa gruaja ime u ngjesh pas një dere.
Ne kishim zhvilluar teknika mbijetese që brezat pasardhës nuk i mësuan. Në fakt, është një episod që tregoj tek “Lavjerrësi i Fukoit”, një demonstratë në Milano që po shtypej nga policia, ku shumica e studentëve vraponin përgjatë rrugës kryesore, ndërsa më të mëdhenjtë zgjidhnin rrugët dytësore. Në rrugën kryesore kapesh gjithmonë, ndërsa nëpër rrugica mund t’ia mbathësh. Është një gjë e parëndësishme, por nëse nuk e ke mësuar që fëmijë, nuk ke nga ta dish.
*Umberto Eco (1932-2016) ka qenë shkrimtar, studiues, semiolog, filozof dhe kritik arti. Pjesa e mësipërme është shkëputur nga libri i studiuesit dhe përkthyesit Thomas Stauder “Biseda me Umberto Econ”, i sapobotuar në Itali. Kjo pjesë u përkthye në shqip nga Erjon Uka.
