Ide për lumturinë

Shkrimtari kilian Luis Sepúlveda ka humbur jetën për shkak të koronavirusit në moshën 70 vjeçare. Në kujtim të tij vjen në shqip një intervistë e dhënë disa kohë më parë, me rastin e botimit të librit të shkruar së bashku me Carlo Petrini, “Një ide për lumturinë”.

Për të shpjeguar se si është revolucioni i lumturisë, Luis Sepùlveda tregon me të njëjtën narrativë të frytshme të romaneve të tij, komplotin e një filmi argjentinas të viteve tetëdhjetë të inskenuar në periudhën e diktaturës. Ishte një burrë, një shpikës sipas profesionit, i cili jeton në një fshat të largët në Patagonia. Sa herë që bënte një zbulim, shkonte me shpresë në Buenos Aires për ta patentuar dhe sa herë kthehej, kthehej me bisht ndër këmbë dhe ndjente dëshpërimin e bashkëfshatarëve të tij të cilët shpresojnë se mund të arrijnë mirëqenien falë këtij gjeniu. Ai ka premtuar se do ta rishpërndante mes të gjithëve pasurinë e mundshme.

Një ditë mbledh të gjithë bashkëfshatarët përpara një dërrase të zezë dhe fillon të shkruajë diçka që dukej si formulë kimike shumë e gjatë dhe e koklavitur. Triumfalisht thotë: “thjesht është formula e lumturisë”. Niset për në Buenos Aires dhe për disa javë nuk bëhet i gjallë. Ndoshta ka marrë patentën dhe po bën qejf nëpër kryeqytet? Jo, asgjë e tillë. Rikthehet i rrahur e i gjakosur. E kanë torturuar sepse Pushteti nuk mund të lejojë që ata të jenë të lumtur, do të përbënte shkatërrimin final.

Sepùlveda, jemi mësuar të mendojmë se lumturia është diçka intime, që nuk varet nga konteksti. Por mendimi juaj është një ndryshim paradigme.
Vetëm shumë pak lumturia është një gjendje shpirtërore individuale. Për shembull kur dikush bën mirë dashuri, por zgjat pak, mund të flasim vetëm për momentin e marrëdhënies.

A ka një ndërlidhje mes kësaj dhe lumturisë kolektive?
Janë në dialog të vazhdueshëm. Dikush që ka arritur vetëm lumturinë individuale është gjithëmonë i ekspozuar ndaj rrezikut. Për shembull, kur ecën në rrugë dhe sheh dikë që rrëmon në kazanët e plehrave duke kërkuar ushqim, menjëherë lumturia ndërpritet. Nuk mund të ndihem mirë nëse të tjerët janë katandisur kështu.

Por kjo vlen vetëm nëse jemi empatikë me pjesën tjetër të njerëzimit. Përndryshe mund të gjendet strehim tek egoizmi, i cili është gjithashtu instikt te njerëzit.
Ama nuk ekziston lumturi pa empati. Nuk mund të jesh i lumtur në mënyrë klandestine. Dhe kjo vlen që nga fillimet e historisë. Kur të paktën dy njerëz të Neandertalit u takuan, nisën të komunikojnë për të zbuluar se ç’mund të bënin së bashku. Dhe ky hap i parë nuk është gjë tjetër veçse një impuls drejt lumturisë, e cila në rastin e tyre lidhej me mbijetesën në kushtet rrethanore. Lumturia nuk është një gjendje empirike por një kërkim i mundimshëm i përditshëm. Jam i lumtur kur ndiej se jam njeri i drejtë, se kam bërë një gjë të drejtë. Në këtë kuptim, lumturia përkon me komunitetin. Nëse lumturia ime nuk pasqyrohet te të tjerët nuk është e tillë.

Duke e marrë mendimin tuaj në ekstrem, kapitalizmi që e vendos individin në qendër të gjithçkaje i bie që është kundër lumturisë.
Ideologjia kapitaliste të thotë se ke mundësinë të bëhesh “i vetmi” individ në qendër të gjithçkaje. Kjo është edhe më e keqe. E njëjta gjë vlen edhe për komunizmin, kur u bë kapitalizëm shtetëror si në rastin kinez. Edhe ai është kundër lumturisë sepse lumturia nuk përcaktohet nga akumulimi i mallrave por nga një kënaqësi që fillon nga gjërat e vogla.

Në librin që ju keni botuar, ngadalësia prezantohet si e kundërta e shpejtësisë dhe gjithashtu keni shkruar një tregim mbi një kërmill. Fitimi i kohës është pararendje e gëzimit?
Koha e lirë, që kapitalizmi e përcakton si kohë jo-produktive, është ajo në të cilën qenia njerëzore projekton veten. Anarkistët flasin madje edhe për të drejtën e kohës së lirë.

Paradoksi i kohës sonë është se kapitalizmi ka prodhuar papunësi.
Kjo nuk është kohë e lirë, por ankth për shkak të mungesës së punës. Sot ne ndodhemi në një panair ku ecin shkrimtarë, gazetarë, lexues, por 30 vjet më parë ishte plot me punëtorë nga jugu që nuk flisnin italisht dhe po asimiloheshin shumë shpejt kulturalisht, duke harruar identietin e tyre dhe ngjanin me Charlie Chaplin në filmin “Kohë moderne”. Humbisnin diçka, për të gjeneruar diçka tjetër. Por më vonë fabrika u mbyll, partia u shkri dhe sidikata u shpërbë për shkak të asaj që quhej luftë klasash. Marrëdhëniet bazoheshin në greva: unë nuk prodhoj, ti nuk fiton. Por sot nuk vlen më kjo gjë, sepse me neoliberalizmin është bërë e mundur zhvendosja e kapitalit dhe kompanitë zhvendosen në një shtet tjetër për të fituar edhe më shumë. Ne kemi harruar gjithçka që kishim arritur, harruam se do të duhej një luftë e vazhdueshme për të ruajtur të drejtat e fituara.

Duket se varfëria për ju nuk bën pjesë në parametrat me të cilat e përkufizoni mungesën e lumturisë.
E kundërta e varfërisë nuk është lumturia, sepse lumturia ka nevojë për një shkallë të lartë ndërgjegjësimi.

Por duke i qëndruar statistikave të OKB-së, varfëria po zbutet dhe kjo është lehtësuese.
Nuk është e vërtetë që zbutet, në fakt po rritet. Unë jetoj në Spanjë, ku ka 2 milionë njerëz që nuk përfitojnë asgjë, nuk marrin asistencë sociale dhe e shtyjnë ditën duke kërkuar mes plehrave për të gjetur ushqim.

Kjo mund të vlejë për Perëndimin, por jo për gjithë botën.
Akoma më domethënëse, sepse nëse kjo ndodh në Perëndim, ku ta dimë se ç’ndodh në cepat e tjerë të botë?

Sepùlveda, a jeni optimist për të ardhmen?
Po. Shoh një pjesë të mirë të të rinjve që arrijnë të mendojnë në jashtë kutisë. Shoh gëzim në lëvizjen e të indinjuarve, që në Kili për shembull, çuan në Parlament Camila Vallejo, lideren e studentëve.

Por Kili nuk është e gjithë bota.
Por mund të jetë një paradigmë. Është një “perëndim në miniaturë”. Vendi arrin të gjejë përbashkimin përballë katastrofave si zjarri në Valparaiso apo një tërmet bën që të shpërthejë solidariteti. Pastaj është Uruguaji i mikut tim Pepe Mujica, që sigurisht ka vetëm tre milionë banorë, por ka zgjedhur si togfjalësh kyç sloganin “varfëria duhet të jetë dinjitoze”. Dhe poshtë atij dinjiteti nuk mund të zbresësh.

*Luis Sepùlveda ishte shkrimtar dhe gazetar kilian, kundërshtar i regjimit të Augusto Pinochet në vitet ’70, kur edhe u burgos dhe u torturua. Është autor i mbi 30 librave mes poezisë, romanit dhe eseistikës. Humbi jetën më 16 prill 2020 pasi u prek nga koronavirusi. Intervista u përkthye në shqip nga Erjon Uka.