Vrasjet e njëpasnjëshme të pushtetit
Mbi romanin “Zhurma e kohës” nga Julian Barnes/ Një shpirt mund të shkatërrohet nga çfarë të tjerët të bëjnë, nga çfarë të tjerët të detyrojnë t’i bësh vetes dhe nga çfarë ti i bën vetes. Dmitri Shostakoviç i përjetoi të tre këto forma. “Duke e lejuar të jetonte, ata e vranë”, shkruan Julian Barnes në finale të romanit.
Nga Erjon Uka/“Maksimi e pa vetëm dy herë në të gjithë jetën babanë e tij të qante: kur Nina vdiq dhe kur u anëtarësua në parti”. Kjo është fjalia simbol që përshkruan jetën personale, karrierën e suksesshme, marrëveshjet e imponuara dhe dyshimet shpirtërore të një prej kompozitorëve më të rëndësishëm të shekullit XX, një klasiku si Dimitri Shostakoviç. Dhe fraza e shkëputur i përket romanit “Zhurma e kohës” i Julian Barnes.
Fitues i çmimit “Man Booker Prize”, Julian Barnes e ka risjellë jetën e Dmitri Shostakoviç përmes një romani që eksploron lidhjet e artit me pushtetit. Sigurisht që kjo nuk është një temë e re, është e njohur dhe gjerësisht e trajtuar jo vetëm brenda vendeve që dolën nga sistemet diktatoriale, por edhe nga autorët perëndimorë që në veprat e tyre trajtuan motive nga vitet e Perdes së Hekurt në lindje. Megjithatë romani-biografi i Julian Barnes është kryesisht një rrugëtim shpirtëror në jetën e Shostakoviçit.
I ndarë në tre pjesë, romani paraqet tre bashkëbisedime me pushtetin ku kompozitori pret me një valixhe në dorë pranë ashensorit që do t’i hapë rrugën drejt burgut. Gjë që nuk ndodh kurrë, por me çfarë çmimi? Këto tre momente, me një distancë prej 12 vitesh nga njëri-tjetri, i shkatërruan përgjithmonë paqen e brendshme, duke e vrarë me faljen e jetës.
Bashkëbisedimi i parë ndodh në vitin 1936, kur opera e tij “Ledi Makbeth i Mtsenkut” përbaltet nga një artikull i Pravdës duke e quajtur “lëmsh në vend të muzikës”. Është epoka kur sipas përkufizimit të Leninit, arti i përket popullit. E çfarë donte populli? Optimizëm! Ndaj edhe kompozimet duhet të ishin të tilla që të ngrohnin zemrat e njerëzve. Është koha kur artistët e kompozitorët trajtoheshin si këpucarë, si minatorë apo si prodhues hekuri, që duhet të arrinin normën e prodhimit pa devijuar nga standardet. Është ky fillimi i makthit për kompozitorin, që pret çdo ditë për t’u arrestuar, e që në fakt çuditërisht kthehet në shtëpi. Çfarë kishte ndodhur? Ai që do ta gjykonte, ishte gjykuar vetë për komplot dhe e kishin hequr qafe pak përpara marrjes në pyetje të Shostakoviçit. Një skenar që ndodhte jo rrallë në luftën e ashpër brenda llojit.
Dymbëdhjetë vite më vonë, pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, ai merr një telefonatë nga Stalini (një prej telefonatave të famshme të Diktatorit, si për shembull edhe ajo me Pasternakun). Stalini i kërkon që të përfaqësojë Bashkimin Sovjetik në Kongresin e Paqes në Shtetet e Bashkuara dhe për këtë e rehabiliton veprën e tij, duke e quajtur “gabim” ndalimin e “Ledi Makbeth i Mtsenkut”. Por për këtë, duhej paguar një çmim: të lexonte fjalime të parapërgatitura nga propaganda sovjetike dhe të quante “tradhtar” Igor Stravinskin, idhullin e tij.
Sërish dymbëdhjetë vite më vonë, tashmë me Stalinin e vdekur dhe Hrushovin në pushtet, Shostakoviç pas javësh refuzim, bëhet anëtar i Partisë Komuniste duke hequr dorë përgjithmonë dorë prej personalitetit artistik. Bëhet pjesë e atij aparati pushteti që dy dekada më parë i përdhosi veprën dhe tentoi ta hiqte qafe: në emrin e tij botohen artikuj që as nuk i ka shkruar dhe lexon fjalime të cilat ia sjellin vetëm pak çaste para se të hipë në podium. Tashmë arti sovjetik ka nevojë për bekimin e një prej kompozitorëve më të vlerësuar në botë, realizmi socialist kërkon mbështetjen e një figure që përqafon “vlerat” e pushtetit.
Të tre kohët e romanit, tre bashkëbisedimet me pushtetin, nisin me fjalinë “Gjithçka që dinte ishte se kjo ishte koha më e keqe”, megjithëse në tre kohët përjetoi shtypje të ndryshme nga pushteti: Fillimisht kërkuan ta arrestonin dhe ta eliminonin, më pas e përdorën si vegël për të goditur kolegët dhe në fund e bënë pjesë të tyre për t’i dhënë zë propagandës. Çdo kohë mund të jetë fatale në mënyrën e saj, prandaj çdo kohë mund të jetë “ajo më e keqja”.
Faqe pas faqe, libri paraqet ndikimin e metamorfozës politike në shpërbërjen e personalitetit. Pushteti kalon nga ai “që të vret”, në “pushtetin vegjetarian”, term i përdorur nga Ana Ahmatova dhe i risjellë nga Julian Barnes për të thënë se edhe nëse pushteti ta mbyll gojën me perime, arrin një pikë që mund të të mbysë. Në thelb, pushteti që përdor burgosjen, dhunën fizikë dhe vrasjen, nuk është fort i ndryshëm nga pushteti i censurës, shpifjes dhe ndasive. Njëri të vret me plumb, tjetri mund të të vrasë edhe me brokoli.
Shostakoviçi nuk u vra, por ai jetoi “mjaftueshëm gjatë sa të zhgënjente veten”, u la te jetonte për të kuptuar se kishte qenë një burracak që zgjodhi të konformohej me pushtetin. Megjithëse nuk e vranë, ai arriti të vetëshkatërrohej. Një shpirt mund të shkatërrohet nga çfarë të tjerët të bëjnë, nga çfarë të tjerët të detyrojnë t’i bësh vetes dhe nga çfarë ti i bën vetes. Shostakoviçi i përjetoi të tre këto forma. “Duke e lejuar të jetonte, ata e vranë”, shkruan Julian Barnes në finale të romanit.
Në një prej intervistave të tij, Julian Barnes thotë se “heroi im është një burracak, por në Rusinë sovjetike të qenit i tillë ishte e vetmja zgjedhje inteligjente”. Në fakt Shostakoviçi në këtë roman është antiheroi, është njeriu që ndër të tjera shkroi letra kundër Saharovit dhe Sollzhenicin, iu vu kundër Stravinskit dhe pranoi që në moshë të thyer të bëhej anëtar i Partisë Komuniste.
Romani është mishërim i tragjedisë politike, asaj artistike dhe mbi të gjitha tragjedisë njerëzore, jo vetëm si dëshmi e së shkuarës, por mbi të gjitha një ftesë për të parë ndryshe ngjarjet e së tashmes dhe paralajmërimet për të ardhmen. Sepse çdo kohë, mund të jetë “më e keqja”.
