Shpresoj që letërsia të jetë një dritë mes vetmisë, por Nobeli ma shkatërroi paqen që kisha arritur

Vëllime monumentale dhe vargje të distiluara. Trilogji të shkëlqyera ose paksa më shumë se tregime të shkurtra. Por qofshin romane apo vepra teatrale, Jon Fosse, norvegjezi që fitoi Çmimin Nobel për Letërsinë në vitin 2023, ka vetëm një mënyrë për ta konceptuar shkrimin: të dëgjuarit. Dhe të regjistrojë zërin që zhytet në qetësi. Të transkriptojë: pothuajse si një lutje.

Fosse, ju jeni rritur në Strandebarm, në fjordin e Hardangerit. “Engjëll me ujë në sy” titullohet një prej përmbledhjeve tuaja me poezi. Krijimtaria juaj na vjen si valë, si të ishim gjithmonë pranë detit. Por është një det me male përreth, me akuj në sfond e ishuj pranë. Sa e ndikon gjeografia shkrimin tuaj? Apo, për shkak të mënyrës së konceptimit të letërsisë, çdo shkrimtar i vërtetë ka një zë të brendshëm që flet pavarësisht nga vendet?
Është padyshim ndryshe të rritesh në një vend të heshtur, të qetë dhe paqësor, me njerëz që flasin pak, si vendi nga unë vij, krahasuar me një vend si ky ku ndodhemi tani (Taormina), me plot drita, ngjyra, njerëz. Është gjithashtu e vërtetë, megjithatë, se çdo shkrimtar ka zërin e tij shumë personal. Dhe kjo shfaqet në mënyrë të pashmangshme.

Krahasuar me jetën që bënit më parë, Nobeli ju vendos vazhdimisht nën prozhektorë. Tani dimë shumë për ju: që jeni rritur në një fermë dhe sot jetoni në Parkun Mbretëror në Oslo. Që keni qenë piktor, por edhe kitarist rroku po ashtu. Vuanit nga njëfarë melankolie dhe përdornit alkoolin si ilaç. Se në një moment të caktuar të jetës suaj u afruat me kuakerët; që kryet një rrugëtim të gjatë shpirtëror drejt katolicizmit. Si e përjetoni këtë popullaritet të papritur?
Ka vërtetë një diferencë të tejskajshme mes aktit të të shkruarit dhe shndërrimit në një personazh publik. Zakonisht, unë u qëndroj larg ngjarjeve publike, dua të jetoj me familjen në shtëpinë time, rrallë shkoj në teatër, pushimet i bëj në një fshat austriak ku kam shkruar shumë prej librave të mi. Patjetër që preferoj ditët kushtuar të shkruarit sesa ngjarjet mondane, kjo edhe sepse kam nevojë për shumë përqëndrim: nëse e humbas, më nevojitet shumë kohë për ta rigjetur universin në të cilin jam zhytur. Prandaj bëj një jetë që shumica e njerëzve do ta përshkruanin si tejet të mërzitshme. Për shumë vite, kur kryesisht merresha me produksione teatrale, udhëtoja vazhdimisht. Erdhi një moment që thashë “mjaft” dhe për pesëmbëdhjetë vjet nuk lëviza më, për t’iu përkushtuar vetëm shkrimit. Pastaj më dhanë Nobelin duke ma shkatërruar plotësisht paqen dhe qetësinë që gëzoja.

Përqëndrim. Heshtje. Për një udhëtim që për ju në fillim është i panjohur. Një udhëtim vetëm me fjalë, pa asnjë pikë, si të dëgjonit një zë, ta risillni, e gjthçka të ndodhë shpejt prej frikës se mos harroni diçka. Në një poezi të titulluar “Qeni dhe engjëlli” që i përket përmbledhjes së vitit 1992, shkruani: “Ti nuk tregon histori, s’janë veçse vështrime të vogla të dakorduara në një tërësi tepër të shndritshme”. Dhe një herë tjetër keni thënë: “Duhet të ndihesh i sigurt kur nis të shkruash. Nëse ndihesh i brishtë dhe fillon e shkruan, mund të rrezikosh shumë”. Mund të na e shpjegoni më mirë?
Në jetën time ka pasur periudha në të cilat kam qenë shumë poshtë moralisht dhe atëhërë kam reshtur së shkruari, sepse për mua të shkruarit do të thotë të përballesh me një udhëtim të gjatë në të pandërgjegjshmen. Gjëja që më intereson më shumë është pikërisht kjo: të shkruaj për gjëra që nuk i di. Nuk do të ishte një rrugëtim aq i bukur dhe i thellë nëse do t’i dija tashmë gjithë temat e letërsisë sime. Sepse për mua shkrimi është diçka që ndodh pa kontributin tim: shkrimi ndodh vetë, pa asnjë ndërhyrje nga ana ime. Nëse do të më duhej të përdorja një imazh për ta përshkruar, do të thosha thjesht: dëgjoj.

Personazhet tuaja janë gjithmonë vetëm. Bëjnë punë pak a shumë të thjeshta. Kanë emra që përsëriten, ose s’kane emra fare. Gjenden shpesh duke pritur: presin që diçka të ndodhë, që dikush t’u vijë në ndihmë, që një fantazmë të kujtohet për ta. Të gjithë jemi në pritje, por çfarë presim saktësisht?
Çfarë presim. Jemi të gjithë këtu dhe e dimë që nuk do rrimë përgjithmonë. Kemi rënë brenda kësaj bote e s’e dimë pse. Do të qëndrojmë 60-70 vjet, nëse jemi me fat tetëdhjetë vjet, e pastaj do të zhdukemi nga qarkullimi. Ja çfarë presim: të zhdukemi.

“Fosse e fitoi çmimin për dramat dhe prozën e tij novatore, që u jap zë të pathënave”, tha Akademia e Suedisë. A ju pëlqen kjo mënyrë të shprehuri? A e njihni veten në aftësinë për t’u dhënë zë të pathënave, si artistët e mëdhenj dhe njerëzit e fesë?
E kuptoj fare mirë se ku e hidhni fjalën. Dhe po, ju them se nëse mendoj për krijimtarinë time, shoh një faqe të shkruar për t’u lexuar, por ama edhe një faqe që përmban tjetër gjë: si të përmbante një gjuhë shenjash, si udhërrëfyese përmes një sërë pyetjesh që shkojnë përtej asaj që është shkruar e zeza në të bardhë. Ngjan sikur faqja të furnizon më indicie, një tjetër gjuhë, e aftë për të shpjeguar se çfarë po pret, se çfarë mund të ëndërrosh. Për t’i shpëtuar vetmisë dhe kësaj pritjeje, shumica e burrave dhe grave i drejtohen dashurisë. Ose diçkaje që i ngjan dashurisë.

Shkruani tregimtari, dramaturgji. Por ama keni thënë se forma thelbësore mbetet vetëm poezia. Pse?
Ka të bëjë me ritmin. Që fëmijë e dashuroj muzikën, gjithmonë kam dëgjuar shumë muzikë. I kam rënë kitarës elektrike teksa dëgjoja shumë muzikë. Në një moment të caktuar, pa e kuptuar as vetë pse, as nuk luajta dhe as dëgjova më muzikë. Në atë kohë nisa të shkruaja dhe fakti është se shkrimi zëvendësoi muzikën. Për mua ritmi është diçka thelbësore, nuk është e lehtë të shpjegohet, duhet ta ndjesh ritmin, ta perceptosh. Një poezi të bukur ka ritmin e saj të saktë që ndodhet aty. Dhe e njëjta gjë ndodh në një produksion teatri. Por nuk jam unë ai që hyj me forcë. Kur shkruaj, përmbajtja bëhet për mua një lloj hapësire më e madhe ku gjej një formë për ta shkrirë në tekst. Nietzsche ka thënë se ajo që përbën formën për artistin është e njëjtë me përmbajtjen për lexuesin.

Pra, kur shkruani, nuk e dini që në nisje se çfarë forme do të ketë rezultati? Edhe ky është një udhëtim në të panjuhurën?
S’di t’ju them me siguri. Shkruaj prej më shumë se 40 vitesh, e fillova shpejt dhe gjëja që ende më magjeps nga të shkruarit është procesi, akti kreativ, udhëtimi brenda diçkaje që s’e njoh. Kur krijohet që në fillim një formë dhe punohet mbi të, është si të punohet në diçka ku gjithçka duhet të përshtatet në harmoni. Kjo mund të ndodhë me një vepër teatrale. Por kur shkruani një roman, edhe thjesht ndryshimi i presjes detyron veprime të tjera: nëse, për shembull, ndryshoni një presje në faqen 3, atëherë do të duhet të punohet në faqen 21 dhe faqen 30, në mënyrë që gjithçka të jetë përsëri në rregull. E kam fjalën që të shkruarit ka të bëjë me saktësnë, pikërisht siç ndodh me muzikën. Gjatë një periudhe të jetës sime ia mora të pirës dhe kjo ma pamundësonte të shkruarin mirë, sepse është e pamundur ta bësh kur pi shumë, por edhe kur pi pak. Sepse gota të heq saktësinë dhe ke përshtypjen sikur po bëhesh shumë sentimental.

Të shkruash është një dhunti. Të fitosh Nobelin një përgjegjësi për letërsinë, por edhe për shoqërinë. A keni ndonjë plan?
Jo, kurrë në jetën time nuk kam planifikuar diçka, thjesht gjërat kanë ndodhur. E kam shkruar librin tim kur isha 20 vjeç, më pas punët e para teatrale. Dalëngadalë këto shkrime bënë xhiron e botës dhe tërhoqën vëmendje. Por nëse di një gjë me siguri, dhe e them disi i bezdisur, është se nuk kam mundur të ushtroj asnjë kontroll mbi punën time. Kjo, në përgjithësi, më bën të kem shpresë: shkrimi na bën të kuptojmë se ekziston diçka që shkon përtej vetë jetës, diçka brenda së cilës ne mund të gjejmë veten, të dëgjojmë. Dhe të lutemi.

*Jon Fosse lindi më 1959 dhe është autor i romaneve, veprave teatrale, eseve, librave për fëmijë, por njihet dhe vlerësohet, mbi të gjitha, si dramaturg. Fitues i shumë çmimeve letrare në Norvegji dhe jashtë saj, u nderua me çmimin Nobel për vitin 2023. Kjo intervistë u përkthye në shqip nga Erjon Uka.