Herta Müller: Frika, kjo fjalë që shpjegon vetveten
Muri kishte rënë, regjimi i Çausheskut kishte mbaruar dhe Herta Müller ndodhej në Berlin – ku sot vazhdon të jetojë e të punojë – pasi kishte braktisur vendlindjen për t’iu shmangur diktaturës, censurës, ngushtësisë dhe shtypjes së vendit që ende kishte mbetur nën ombrellën komuniste. Çmimin Nobel për letërsinë e fitoi në vitin 2009, por në vitin 1992, kur botoi romanin e saj të parë pas një sërë tregimesh të censuruara në atdhe, ai pikësynim dukej se i përkiste një bote paqeje dhe lirie të vështirë për t’u konceptuar.
Frau Müller, “Dhelpra ishte tashmë gjahtari” është romani juaj i parë. Nga erdhi ky titull?
Isha ende fëmijë kur një ditë dimri eca në këmbë me mamanë time, në mes të dëborës, deri në një fshat fqinj. Donim të blinim një lëkurë dhelpre për jakën e një palltoje. Do të ishte dhurata ime për Krishtlindje. Dhelpra kishte kokën dhe veshët, fytyrën e thatë dhe putrat e zeza dhe të thata gjithashtu, thonjtë e bardhë si porcelan dhe një bisht me aq gëzof sa tundej akoma nga era. Dhelpra nuk jetonte më në pyll, por bukurinë e saj e kishte ruajtur. Dhe ishte pak ogurzezi fakti që gjuetari kishte flokë të kuq si një dhelpër. E pyeta nëse ishte ai që e kishte vrarë. Më tha se dhelprat nuk qëllohen, por bien në grackë. Unë nuk doja t’i ngjaja zonjave të moshuara që mbanin në qafë një dhelpër të plotë kokë e këmbë. Doja vetëm një pjesë të peliçes së saj. Por dhelpra ishte shumë e bukur për ta copëtuar, e kështu më shoqëroi për vite me radhë, e shtrirë në dyshemetë e gjithë vendeve ku kam jetuar. Në atë kohë punoja si përkthyese në një fabrikë ku refuzova të spiunoja kolegët dhe miqtë e mi për llogari të shërbimit sekret. Kështu humba punën dhe më pas nisën përndjekjet, hetuesitë dhe kërcënimet me vdekje. Dhelpra qëndronte përpara dollapit. Një ditë e godita me këmbë dhe bishti u shkëput. Ishte prerë. Javë më pas, iu pre edhe këmba e djathtë, më pas ajo e majta. Disa muaj më vonë edhe këmbët e përparme. Kur nuk isha në shtëpi, hynin shërbimet sekrete. Linin gjurmë, ata donin që unë ta kuptoja që kishin qenë aty. Por e dija se kudo dhe mbi të gjitha në shtëpi, ajo që i kishte ndodhur dhelprës mund të më ndodhte edhe mua. Kur ia tregova nënës sime, të katërta këmbët ishin prerë. Nëna më pyeti: Çfarë duan nga ty? Dhe unë iu përgjigja: Frikë. Kjo fjalë e shkurtër shpjegonte vetveten. I gjithë shteti në fakt ishte një ngrehinë frike. Nga njëra anë ishin drejtuesit e frikës dhe nga tjetra populli i frikës. Për këtë flitet në roman dhe titulli vjen nga kjo ngjarje.
Në roman ju përshkruani jetën e përditshme në fazën përfundimtare të regjimit të Çausheskut. Sa kohë duhet që të shuhen pasojat e një diktature në jetën e përditshme?
Pasojat e një diktature nuk zhduken. Në jetën e atyre që janë persekutuar as që diskutohet, por as në jetët e atyre që u konformuan dhe që nuk do ta pranojnë kurrë se ishin oportunistë, sepse historia manipulohet si në nivel kolektiv, edhe në nivel individual. Edhe në vitin 1945, pas periudhës së fashizmit rumun, historia u manipulua. Rumania, që kishte luftuar krah Hitlerit, tha më pas se kishte qenë gjatë gjithë kohës aleate e sovjetikëve. Asgjë e vërtetë. Ekzistonin ligjet raciale dhe në Bukovinë hebrenjtë dhe kultura hebraike thuajse u shfaros. Edhe kampi i përqëndrimit të Transistrisë, ku u vanë prindërit e Paul Celan, drejtohej nga rumunët. Edhe sot intelektualët nacionalistë në Rumani e mohojnë përfshirjen e vendit në shfarosjen e hebrenjve. Antisemitizmi vazhdon të jetë i dukshëm në jetën e përditshme. Pas fashizmit erdhi stalinizmi, më vonë faza tjetër e socializmit. Një diktaturë u pasua menjëherë nga një tjetër. “Securitate” ishte organizata kriminale e Partisë Komuniste. Kështu duhet ta kishim emërtuar pas vitit 1989. Do të ishte e nevojshme të eliminohej plotësisht dhe të gjykoheshin përgjegjësit. Në vend të kësaj, u sajuan gënjeshtra, u falsifikua historia jonë dhe heshtëm. Në vitin 1989 rënia e diktaturave në Europën lindore ishte për pjesën më të madhe të njerëzve një gëzim kolektiv, shpërthim lumturie. Ishte si një festë. Por pas euforisë, u kthye përditshmëria. Edhe përditshmëria duhej të ishte e re, por nuk dihej në ç’mënyrë. Vetëm garda e vjetër dinte se si t’i ruante privilegjet e saj. Njerëzit nuk kuptonin asgjë, ndërsa elita e partisë fshihte me dinakëri realitetin. Ishin mjeshtër të kësaj gjëje. Çdo gjë quhej liri, por asnjëherë nuk e sqaruan se ku qëndronte kjo liri. Cili është problemi i Europës lindore sot? Shkatërrimet e shkaktuara nga diktaturat nuk janë analizuar. Asnjë nuk do të shohë prapa, të gjithë duan të heqin nga supet peshën e diktaturës, duan diçka të re, demokracinë. Por nuk dihej mirë se çfarë ishte demokracia. Dekadat të tëra nën kujdestari kanë bërë që në çorientimin e sotëm nevoja për nënshtrim të kthehet përsëri. Një institucion kujdestaria po shihet gabimisht si ndihmë në jetën e përditshme. Ky është një dëm kolektiv dhe pikërisht kjo qëndron në ri-rrëzimin që po shohim në Europën lindore, për të cilën asnjë në perëndim nuk e priste.
Në ç’mënyrë është ndikuar letërsia juaj nga diktatura?
Më duken marrëzi deklaratat e atyre shkrimtarëve që besojnë se diktatura i ka bërë tekstet e tyre poetike dhe metaforike, sepse vetëm në këtë mënyrë mund të transmetoheshin përmbajtjet e ndaluara. Nëse do të kisha aplikuar një stil të caktuar në shkrimet e mia për të qenë më e zgjuar se censura, kjo do të kishte qenë autocensura. Fillova të shkruaj për të zbuluar se kush isha, nuk fillova të shkruaj për të botuar.
Gjatë kohës që keni jetuar në Rumani, cila ka qenë gjëja për të cilën jeni ndjesë më së shumti e privuar?
Ajo që më mungonte më shumë ishte liria personale. Ajo që merret si e mirëqenë dhe normale ishte të lëvizje dhe të shfaqeshe si të doje, të thoje atë që doje dhe të bëje ato gjëra që i mendoje të drejta. Por çdo gjë që unë mendoja se ishte e drejtë, ishte e ndaluar. Dhe nuk më ndodhte vetëm mua. Prandaj në vend kishte një ndjesi shtypjeje, një humor i keq kronik, që shkatërronte shpirtërat. Gjithë kësaj i shtoheshin edhe nevojat materiale, ku ushqimet dhe gjërat bazike mungonin. Edhe letra higjinike, sapuni apo aspirina.
Cilët prej shkrimtarëve të shekullit të XX i keni ndjerë më të afërt?
Mënyra si shkruhet, pra ai që quhet stil letrar, është diçka që secili e ka për vete. Në librat e të tjerëve ajo që më intereson është tema dhe këndvështrimi i tyre për botën. E ashtuquajtura estetikë, gjuha, është absolutisht individuale dhe e tillë duhet të jetë. Ekziston një fabul dokumentuese shumë e afërt me realitetin si në përmbajtje edhe në aspektin artistik, pra e përpunuar me shumë kujdes në aspektin gjuhësor. Është një gjendje e letërsisë që e adhuroj dhe autorët ku e gjej këtë janë Thomas Bernhard, Jorge Semprún, Imre Kertész, Alexander Tišma apo Péter Nádas. Apo rumunët e mëdhenj si Eugène Ionescu dhe GelluNaum.
Kanë kaluar tridhjetë vite nga vdekja e Çausheskut dhe e gruas së tij. Si e gjykoni faktin që ende nuk është hedhur dritë mbi ngjarjet që i paraprinë ekzekutimit?
Nuk ka pasur interes real për të sqaruar ato fakte, sepse e vërteta mbi të ashtuquajturin revolucion që solli më pas dënimin me vdekje – ishte Çaushesku vetë që risolli dënimin me vdekje në Rumani – do të tregonte me shumë mundësi se bëhej fjalë për një akt skenik për të risiguruar vazhdimësinë e pushtetit komunist. Sot quhet socialdemokraci, por strukturat dhe personeli i partisë së vjetër dhe i shërbimeve sekrete, janë të njëjtat. Ende sot nuk dihen përgjegjësit e përplasjeve të përgjakshme në Bukuresht gjatë së cilave u vranë më shumë se një mijë persona pas rënies së Çausheskut. Atëherë u fol për terroristë të huaj. Por ishte një tentativë për të shpërqëndruar vëmendjen, për të destabilizuar gjendjen. Një proces ndaj Çausheskut do të sillte nevojën për hetimin e gjithë aparatit të pushtetit. Vrasja e tij e shpejtë e ndaloi një gjë të tillë. Për shkak të kultit të individit dhe të pushtetit të tij të madh, ishte aq i demonizuar sa të gjithë e mendonin si përbindësh dhe menduan se Çaushesku e meritonte vdekjen.
Pra bini dakord me ata që thonë se bëhet fjalë më shumë për një grusht shteti, se sa një revolucion?
Mendoj se ishte një puç brenda partisë, sepse Çaushesku kishte arritur në çmenduri despotike dhe paraqiste rrezik edhe për personat më të afërt. Ishte tërësisht injorant dhe brutal.
*Herta Müller është shkrimtare rumuno-gjermane, fituese e çmimit Nobel në letërsi për vitin 2009. Autore e 22 veprave letrare, ajo është nderuar me rreth 20 çmime letrare ndërkombëtare përgjatë karrierës së saj. Intervista u përkthye nga Erjon Uka.
Botuar në Tiranapost.al
