Të hedhësh tej korsenë
Nga Isabel Allende/ Kohët e fundit, përgjatë njërës prej atyre intervistave që të ngrenë nervat, sepse përqëndrohen në një shpërthim pyetjesh banale të cilave duhet t’u përgjigjesh me nxitim sikur të ishin një test psikologjik, m’u desh të vendosja brenda dy sekondash se me cilin prej personazheve të librave të mi do të më pëlqente të dilja për darkë.
Nëse do të më pyesnin se me cilin njeri do të më pëlqente të darkoja, do të thosha menjëherë Paula, vajza ime, dhe Panchita, nëna ime, dy shpirtra që më qëndrojnë gjithmonë pranë, por në atë rast duhej të zgjidhja një personazh letrar.
Nuk arrita ta jap menjëherë përgjigjen siç më kërkoi intervistuesi, sepse kam shkruar më shumë se njëzetë libra dhe do të më pëlqente të darkoja me gjithë personazhet e mi, si gra ashtu edhe burra, por pasi u mendova paksa, vendosa se do të ftoja Eliza Sommers, protagonisten e “Bija e fatit”. Kur shkova në Spanjë për promovimin e librit në vitin 1999, një gazetare veçanërisht e kujdesshme më tha se romani ishte alegori e feminizmit. Kishte të drejtë, edhe pse nuk më kishte shkuar mendja.
Në mes të viteve 1800, në epokën viktoriane, Eliza Sommers ishte një adoleshente e shtrënguar nga një korse, e burgosur në shtëpi, me pak arsimim dhe akoma më pak të drejta, e destinuar për t’u martuar dhe për të pasur fëmijë, por e braktisi sigurinë e vatrës familjare dhe u nis me hov nga Kili në Kaliforni. Për të mbijetuar, u vesh si burrë dhe mësoi t’ia diltë mbanë vetë në një ambient tejskajshmërisht masikilist të karakterizuar nga lakmia, ambicia dhe dhuna. Pasi tejkaloi një pafundësi me pengesa, mundi të vishej sërish si grua, por nuk veshi kurrë më një korse. Kishte arritur lirinë dhe nuk do të hiqte më dorë prej saj. Në të vërtetë, evolucioni i Elizës është i krahasueshëm me emancipimin e grave që iu kundërvunë botës së burrave.
Na u desh të silleshim si ata, të mësonim strategjitë e tyre dhe të konkurronim. Mbaj mend kur punonjëset, për t’u marrë seriozisht, shkonin në punë me xhaketë, pantallona, madje ndonjë edhe me kravatë. Tani nuk është më e nevojshme dhe mund ta ushtrojmë pushtetin e gjendjes sonë si gra. Si Eliza, fituam lirinë dhe vazhdojmë të luftojmë për ta ruajtur, për ta zgjeruar dhe për të bërë të mundur që të gjitha gratë ta shijojnë. Ja çfarë do të doja t’i tregoja Elizës nëse do të dilnim për darkë bashkë.
Në përgjithësi feminizmi tremb sepse duket ekstremist ose interpretohet si urrejtja kundrejt burrave. Për këtë, para se të vazhdoj më tej, duhet të bëj një saktësim për lexuesit. T’ia nisim nga termi “patriarkat”. Mundet që përkufizimi im i patriarkatit të jetë lehtësisht i ndryshëm nga ato të ofruara në Wikipedia apo në fjalorin e Real Academia Espanola.
Fillimisht aludonte për supremacinë absolute të burrit mbi gruan, mbi speciet e tjera të gjalla dhe mbi natyrën, por lëvizja feministe e ka shkërmoqur në disa aspekte këtë pushtet absolut, edhe pse për të tjerë ka mbetur identik me mijëra vite më parë. Pavarësisht se kanë ndryshuar shumë ligje diskriminuese, patriarkati vazhdon të mbetet sistemi mbizotërues i shtypjes politike, ekonomike, kulturore dhe fetare që i siguron pushtet dhe privilegje burrave. Përtej mizogjinisë – neveri ndaj grave – një sistem i tillë parashikon forma të përjashtimit dhe të agresionit: racizmi, homofobia, ksenofobia, intoleranca ndaj ideve dhe njerëzve të ndryshëm. Patriarkati imponohet me agresivitet, kërkon bindje dhe dënon këdo që guxon ta sfidojë. Kujt i referohet, pra, feminizmi im? Sigurisht që jo asaj që kemi mes këmbëve, por përkundrazi, atij që kemi mes veshëve.
Është një sjellje filozofike rebelimi kundrejt autoritetit të burrit. Është një mënyrë për të kuptuar marrëdhëniet njerëzore dhe për të parë botën, një pakt për drejtësinë, një luftë për emancipimin e grave, homoseksualëve, lezbikeve, queer, pra për të gjithë të shtypurit e sistemit dhe për të gjithë ata që duan t’i shtohen listës. Një “benvenut” për të gjithë, siç do të thoshin të rinjtë e sotëm: sa më shumë të jemi, aq më mirë është.
Që kur isha vajzë luftoja për barazinë dhe doja të merrja pjesë në lojërat e burrave, por duke u rritur kuptova se ajo është një lojë e çmendur që po shkatërron planetin dhe cipën morale të njerëzimit. Nuk bëhet fjalë për të përsëritur shkatërrimin, por për ta rregulluar. Natyrisht që kjo lëvizje përleshet me forca reaksionare, si fundamentalizmi, fashizmi, tradicionalizmi dhe shumë të tjera. Më trishton e vërteta se brenda këtyre forcave opozitare militojnë gra që kanë frikë nga ndryshimi dhe që nuk janë në gjendje të imagjinojnë një të ardhme ndryshe.
Patriarkati është prej guri. Feminizmi është fluid, i fuqishëm, i thellë si një oqean dhe përmbledh kompleksitetin e pafundëm të jetës, lëviz me valë, me rryma, me batica dhe ndonjëherë me struhi të tërbuara. Si oqeani, feminizmi nuk qëndron në heshtje.
Kur isha vajzë, vendosa të kujdesem për mamanë time dhe se do t’ia dilja vetë sa më parë të ishte e mundur. Kjo zgjedhje u përforcua nga bindjet e gjyshit tim, që si patriark i padiskutueshëm i familjes që ishte, e kuptoi se isha e penalizuar për faktin se isha grua dhe më furnizoi me armët e nevojshme që të mos varesha kurrë nga asnjë. Kalova tetë vitet e para të jetës nën tutelën e tij dhe u ktheva sërish me të kur isha gjashtëmbëdhjetë, pasi xhaxha Ramoni vendosi që të na kthente mua dhe vëllezërit e mi në Kili. Jetonim në Liban, ku ai ishte konsull dhe në vitin 1958 një krizë politike dhe fetare po shkaktonte në vend një luftë civile. Vëllezërit e mi shkuan në një akademi ushtarake në Santiago, ndërsa unë në shtëpinë e gjyshit.
Gjyshi im Agustín kish filluar të punonte që katërmbëdhjetë vjeç, kur vdekja e të atit e la familjen në varfëri. Për të, jeta mbështetej në disiplinë, sakrificë dhe përgjegjësi. Ecte me kokën lart, pasi nderi ishte mbi të gjitha. Jam rritur në shkollën e tij stoike: duhet të shmangia çdo lloj shpërdorimi dhe luksi të panevojshëm, të mos ankohesha kurrë, të veproja, të duroja, të bëja punën time, mos të prisja asgjë nga të tjerët, t’ia dilja vetë dhe të ndihmoja të tjerët pa rënë në sy.
E kam dëgjuar shumë herë këtë rrëfenjë: ishte një herë një burrë me një djalë të vetëm, që e donte me gjithë zemër. Kur djali mbushi dymbëdhjetë vjeç, babai i tha të hidhej nga ballkoni i katit të dytë pa pasur frikë, sepse do të ishte ai poshtë për ta mbajtur. Djali u bind, por babai kryqëzoi duart dhe e la djalin të përplasej në tokë, duke thyer disa kocka. Morali i këtij tregimi mizor është se nuk duhet të besojmë tek asnjë, madje as te babai ynë.
Pavarësisht ngurtësisë së tij, gjyshi im ishte shumë i dashur për bujarinë dhe për ndihmën që i jepte të tjerëve. E adhuroja. Mbaj mend flokët e tij të bardhë, dhëmbët e zvedhur dhe të qeshurën e tij kumbuese, duart e deformuara nga artriti, humorin e tij të mençur dhe provat e pakundërshtueshme, që edhe pse nuk thuheshin shprehimisht kurrë, se unë isha mbesa e tij e preferuar. Padyshim ai do të kishte dashur një nip, por hoqi dorë dhe nisi të më donte shumë, sepse i kujtova gjyshen time Isabel, emrin dhe shprehjen e syve të së cilës unë mbaj.
*Isabel Allende është shkrimtare kiliane, me nënshtetësi amerikane. Në vitin 2004 u bë pjesë e Akademisë Amerikane të Arteve dhe Letërsisë, në vitin 2010 u nderua me Çmimin Kombëtar të Letërsisë në Kili ndërsa në vitin 2014 Presidenti Barack Obama i akordoi Medaljen Presidenciale të Lirisë. Ky artikull u përkthye në shqip nga Erjon Uka.
