Cinizmi i të fuqishmëve është sëmundja e modernitetit
Nga Peter Sloterdijk/ Prirja që shpesh herë njerëzit kanë për ta konsideruar tjetrin si burim rreziku nuk është aspak një pasojë e pandemisë aktuale të koronavirusit, as një shpikje e lindur me racizmin pseudo-biologjik të shekullit XIX. Claude Lévi-Strauss ka theksuar shumë kohë më parë se një dozë ksenofobie bën pjesë në trashëgiminë antike të homo sapiens-it. Në fakt, kemi qenë krijesa që jetonim në grupe të vogla për qindra mijëra vite. Bashkëjetesa me të huaj në grupe më të mëdha, në popuj, në kombe, në perandori, është një praktikë e vonë dhe e lodhshme, e cila për më tepër në asnjë vend nuk ka pasur sukses të plotë siç mund të thuhet për fenomene si krimi, anti-shoqërizimi, vetëvrasja, rrënimi i familjes etj.
Në të shkuarën, për të zgjeruar sferën e bashkëjetesës fillimisht veprohej me zgjerimin e metaforës familjare. Natyrisht, zgjerimi i idesë së familjes krijon një manovër semantike sugjestionuese, por harrohet lehtë se familja është gjithashtu skena e krimeve të xhelozisë, dhe madje është një burim i luftërave civile. Për më tepër, ksenofobia në periudha të ndryshme të historisë nuk është gjithmonë një paragjykim i thjeshtë; shpreh mishërimin e përvojës së njerëzve në kontakt me njerëzit e tjerë.
Gjithë civilizimet komplekse prezumojnë zgjerimin e gjuetisë ndaj kafshëve për të gjuajtur qeniet njerëzore. Ashtu si jo të gjitha gjuetitë ndaj kafshëve përfundojnë me kasaphanën ndaj tyre, ashtu jo të gjitha gjuetitë ndaj njerëzve finalizohen me vrasjen e të burgosurve. Termi “civilizim” është një përkufizim i mundshëm për zbutjen e kafshëve dhe reduktimin në skllavëri të qenieve njerëzore prej qenieve të tjera njerëzore. Të dyja proceset kanë një dialektikë, ashtu si kafshët e zbutura, ashtu edhe njerëzit nuk mund të mbahen nën kontroll pa vetë-zbutjen e mbajtësve të kafshëve dhe skllavopronarëve. Perandoritë e para janë sisteme të stabilizuara të vetë-zbutjes, me mbretër që u bindeshin zotave dhe popujve të skllavëruar që ishin të mësuar t’u bindeshin zërit të të zotit, jo më pak me ndihmën e feve. Nëse jetonit në hijen e perandorive, frika ndaj të huajit ishte një dhuratë e ndjeshme emocionale: tek “tjetri”, tek i huaji shqetësues, tek vizitori i armatosur, dikush mund të dyshonte për një gjahtar të mundshëm skllevërish ose një plaçkitës virtual.
Zhvillimi i formave të përshëndetjes si brenda ashtu edhe jashtë etnive është një kapitull emocionues në historinë njerëzore. Në botën e sotme, frika nga i huaji është zhvilluar jo rrallë herë në një sistem armiqësie ndaj të dobtëve dhe refugjatëve, pasi shpesh gjendjet e vjetra emocionale si frika e humbjes së të mallrave, tabutë ushqimore, paragjykimet maskiliste, kodet e nderit etj., bëhen jofunksionale në epokën moderne. Fenomeni i “jofunksionalitetit” përfshin gjithmonë e më shumë elementë që kanë rëndësi shumë të madhe për kuptimin e botës bashkëkohore. Në librin tim të parë, “Kritika e arsyes cinike”, gati dyzetë vite më parë, iu afrova thuajse në mënyrë të pavetëdijshme diçkaje që ka nisur të zhvillohet shumë prej atëherë – një përbindëshi moral me shumë kokë që na vështron nën petkun e të ashtuquajturëve burra shteti – Donald Trump , Jair Bolsonaro, Vladimir Putin, Bashar Assad, Rodrigo Duterte, Robert Mugabe (i cili vdiq në 2019), thjesht sa për të cituar gjashtë nga të shumtët. Në libër shkruaja që gjatë shekullit të XX u përhap një formë imoraliteti natyralist i njohur që nga Greqia e lashtë, pra cinizmi, i cili kishte marrë përmasa epidemike. Filozofi Diogjen masturbohej nëpër rrugët e Athinës për të mos u shndërruar në kukull të libidos së tij. Thuhet se mbretëresha e Francës Maria Antoneta ka thënë gjatë një periudhe urie në Paris: “Nëse nuk kanë më bukë, le të hanë briosh”. Në shtratin e vdekjes, prifti i kërkoi ish-ministrit të Jashtëm francez Talleyrand të hiqte dorë nga djalli, por diplomati iu përgjigj: “Nuk është momenti për të krijuar armiq të rinj”.
Cinizmi është pjesë e sikleteve të civilizimit. Në kohën kur kam shkruar librin – ishin fillimet e viteve tetëdhjetë – mendova se ishte koha të jepja një përkufizim shterues të cinizmit. Nëse kam gabuar, ishte për faktin se mendoja se fenomeni kishte arritur pikun në shekullin XX. Duhet ta kisha kuptuar se forma komplekse e cinizmit, imoralitetit, e shijes paradoksale të absurdit, e ironisë dhe e një kulture mendjelehtë do ta kishte të gjithën për vete shekullin XXI, pavarësisht moralizmave të rinj. Për ta thënë sa më thjeshtë të jetë e mundur: cinizmi nga lart lind kur individët besojnë se janë shumë të fuqishëm për të respektuar rregullat e lojës, duke luajtur me rregullat e veta; cinizmi nga poshtë shpreh hidhërimin e njerëzve që besojnë se janë shumë të disavantazhuar për t’iu përmbajtur normave që vlejnë për të gjithë, por që duket se janë bërë për të favorizuar të privilegjuarit. Të dy fenomenet shprehin një luftë të egër për sovranitet. Pikërisht për këtë arsye, shpesh kanë një anë argëtuese, madje humoristike.
Cinizmi nga lart dhe cinizmi nga poshtë takohen në fenomene si trampizmi apo bolonarizmi. Të dy “shtetarët” janë, për ta thënë në këtë mënyrë, objekte të paracaktuara hetimore për analizën e shakave dhe interpretimin e cinizmit. Të dyja këto e vënë në dyshim preambulën e Deklaratës së Pavarësisë amerikane sipas së cilës është e qartë se të gjithë njerëzit lindin të lirë dhe të barabartë.
Duke i parë, dhe me shkrimet e Jean-Jacques Rousseau dhe antropologjinë historike pas tyre, dikush do të thoshte se është e qartë se shumë njerëz, ndoshta shumica, janë ende në zinxhirë, po, ata kanë lindur pothuajse skllevër. Sigurisht, janë përpjekur të emancipohen, por nuk shkuan më tej se statusi i skllevërve të arratisur me pasaporta. Kur u jepet liria e zgjedhjes, këtyre njerëzve u pëlqen të votojnë për udhëheqësin në habitatin mendor megaloman të të cilit njihet instinktivisht psikika e skllavit të arratisur. Sa më paturpësisht të sillet njeriu në krye të pushtetit, aq më shumë brohoritës të papërmbajtur mund të konsiderohen të kënaqur. Sigurisht, ka shumë arsye të tjera për suksesin e personazheve të tillë, dhe pjesërisht i gjejmë në sferën e analizës së cinizmit. Gjithkush që shpreson për përmirësimin e situatës së tij me votën e dhënë për Trump apo Bolsonaro, në një farë mënyre duhet fajsuar: prej dy mijë vjetësh qarkullon mençuria e ligë fillimisht në Romë, me shprehjen “mundus vult decipi”: Bota dëshiron të mashtrohet, ndaj duhet të mashtrohet. Mençuria e ligë nuk është kurrë e gjithë e vërteta. Pjesë e së vërtetës është vetëdija se liria mund të shpërhapet.
Mundësitë e demokracisë bazohen në këtë vëzhgim. Është mënyra në të cilën jetojnë në të cilën njerëzit vullnetarisht lejojnë që të infektohen nga liria për të shpëtuar nga zakonet e nënshtrimit. Nga kjo pikëpamje ekziston një lidhje e hershme midis politikës dhe epidemisë. Iluminimi i parë në Greqinë e lashtë ishte përpjekja për të imunizuar njerëzit me dashurinë e dijes, në Romë ishte propaganda për një mënyrë jetese të frymëzuar nga vlerat e humanitetit. Pas revolucioneve angleze dhe franceze, Iluminizmi përfaqësoi pretendimin e të drejtave themelore për pronarët e tokave dhe borgjezët. Meqenëse të dy grupet mbetën relativisht të vegjël, megjithëse më të shumtë se fisnikëria e vjetër e bazuar në lidhjet e gjakut, atyre iu desh të flisnin në gjuhën e universalizmit, të të drejtave të njeriut dhe kërkimit të ligjshëm të lumturisë për të gjithë në mënyrë që të merrnin miratimin e shumicës së popullsisë. Ky proces shkakton kontradiktën themelore të civilizimit politik modern – atë ndërmjet retorikës së vlerave universale dhe vazhdimësinë e rrugëtimit drejt humnerës që ndan brutalisht “mbi-privilegjin” nga format e “nën-privilegjuara” të jetës.
Tani nuk duhet harruar se nuk ka asgjë më infektuese se entuziazmi i ideve universale. Ku dështon universalizmi, lind kritika; ku dështon kritika, lind ndjenja inatçore e masës; aty ku zhgënjimi nuk sjell dorëzim por shprehet në mënyrë agresive, lindin epidemitë e zemërimit. Këto epidemi të transmetuara nga media janë realitete të një natyre psikolo-sociale, por përdorimi i shprehjeve të tilla si infeksioni dhe epidemia në lidhje me këto fenomene nuk është vetëm metaforik: zbulimi i transmetimit të sëmundjeve dhe emocioneve është shumë më i vjetër se ai i mikrobeve.
Në ditët e sotme, kësaj situate i shtohet diçka që kurrë më parë nuk ishte perceptuar në këtë formë: sinkroni thuajse perfekt mes pandemisë virale dhe mikrobike dhe asaj informatike. Duhet t’i bëjmë hesapet mirë me këtë risi në të ardhmen. Kjo tregon se globalizimi ekziston vërtetë dhe se të mirat, njerëzit, mikrobet, viruset, informacionet dhe gënjeshtrat udhëtojnë po aq shpejtë. Nuk jemi ende në gjendje të shohim përtej pendemisë aktuale. Shpresa e varur te vaksina është e arsyeshme, por nuk kemi një përgjigje për pyetjen se si do të jetë jeta më pas. Shumë prej nesh presin vetëm rikthimin në normalitet, pra në shqetësimet bazike, në mendjelehtësinë e përditshme të mënyrës së jetës konsumeriste. Unë besoj, nga ana tjetër, se kriza e shkaktuar nga koronavirusi me kalimin e kohës do të sjellë zhvillimin e një ndryshimi në vetëdijen kolektive në lidhje me individualizmin e tepruar. Gjithmonë e më shumë do të kuptohet se imuniteti nuk është një çështje private. E njëjta gjë vlen edhe për sigurinë.
Në Europë, Iluminizmi nisi, mes të tjerash, me konfirmimin se mendja e shëndoshë ishte aseti më shpejt i shpërndarë në botë. Ka arsye për të dyshuar në vërtetësinë e kësaj teze. Imuniteti dhe siguria nuk janë aspak ndër gjërat më të përhapura në botë. Më shumë duhet të shqetësohemi për shpërndarjen e tyre më të mirë dhe një ndërgjegjësim të ri për lirinë e veprimit njerëzor dhe distancimin jo-aristokratik. Ky shqetësim i vazhdueshëm është përkufizimi i vërtetë i demokracisë. Disa vjet më parë në librin tim “Duhet të ndryshosh jetën tënde”, unë sugjerova termat “imunitet i përbashkët” dhe madje edhe “imunizim i përbashkët”. Kjo kërkon koncepte si “siguria e përbashkët” dhe “liberalizmi i përbashkët”. Do të duhet të reflektojmë më tej në këtë linjë.
*Peter Sloterdijk është ndër filozofët dhe teoricienët më të njohur bashkëkohorë gjermanë. Është profesor në Universitetin e Artit dhe Dizajnit në Karlsruhe. Autor i mbi 30 punimeve filozofike dhe publicistike, është nderuar me 12 çmime në Europë. Ky artikull u përkthye nga Erjon Uka.
Publikuar në Tiranapost.al
