Të lindim e të vdesim në të njëjtin vend është ide absurde, njeriu është krijuar të lëvizë pa kufij
“Kam lindur e jam rritur në Liban dhe prej vitit 1976 jetoj në Francë. Kur më pyesin nëse jam “libanez apo francez?” gjithmonë i përgjigjem: “Jam edhe njëri edhe tjetri.” Sepse ekzistenca ime përdor këto dy gjuhë (arabishten dhe frëngjishten) dhe këto dy kultura. Jo vetëm kaq. Identiteti im i shumëfishtë ushqehet, përpos të tjerave, edhe nga ndikimet e Stambollit dhe të Kajros.”
Amin Maalouf, gazetar dhe shkrimtar i njohur botërisht, ia ka dedikuar jetën temës së përballjes dhe dialogut mes Lindjes dhe Perëndimit. Prej vitit 2011 ulet mes dyzetë “të pavdekshmëve” të “Académie française” duke zënë “vendin” e antropologut të njohur Claude Lévi-Strauss, studiues i shkëmbimeve dhe marrëdhënieve mes grupeve njerëzore.
Le t’ia nisim nga “Identitete vrastare”: është një ese, por është edhe një autobiografi, një dëshmi e bashkë-ekzistencës brenda të njëjtit person të disa atdheve…
Pikënisja është pikërisht kjo: kam lindur në Bejrut, jetoj në Francë prej 45 vitesh. Ruaj një lidhje të fortë me vendin tim të origjinës dhe në të njëjtën kohë ndjej se i përkas me bindje edhe vendit që më ka birësuar. Përmes Libanit kam përtypur kulturën e botës mesdhetare, arabe dhe levantine. Nëpërmjet Francës jam përshtatur me kulturën perëndimore dhe europiane. Identiteti nuk copëtohet në ndarje të papërshkueshme: vetëm duke harmonizuar gjuhët dhe kulturat e ndryshme është e mundur të arrihet ai unitet që neutralizon lëvizjen vrasëse të identitetit për të cilin flas në libër.
Pikërisht ky identitet i shumëfishtë ju ka lejuar të vëzhgoni nga brenda kufizimet dhe meritat e Perëndimit dhe të Lindjes. Çfarë nuk shkon siç duhet në botën arabe dhe në atë perëndimore?
Ju e thoni mirë që kritika ime lind prej pozitave të dikujt që jeton brenda këtyre dy botëve. T’ia nisim nga Lindja. Ka shumë gjëra që më bëjnë të vuaj kur shoh gjendjen aktuale të botës arabe dhe të Libanit. Duhet pasur parasysh se bota arabe ka një histori të gjatë, e cila ka kontribuar jashtëzakonisht shumë në zhvillimin e qytetërimit botëror. Megjithatë, prej shekujsh nuk ka ndodhur më kështu. Edhe pse fëmijët e botës arabe japin kontributin e tyre kudo në shumë universitete dhe në laboratorë botërorë, shoqëritë arabe kanë ngecur: nuk prodhojnë më ide apo zbulime shkencore. Nuk kam shpjegime të përgjithshme, por duhet të hetohen shkaqet. Libani më ngjall një trishtim të thellë. Ishte vend me mundësi të mëdha: një popullsi e hapur ndaj çdo lloj kulture, me qendra mësimore të nivelit të lartë, të aftë për të formuar të rinj cilësorë. Por, me kalimin e kohës, është bërë një vend, projekti kombëtar i të cilit, dhe më rëndon shumë të them, fatkeqësisht është i falimentuar.
Po limitet e Perëndimit cilat janë?
Një rol i rëndësisë së parë i takon Shteteve të Bashkuara, fuqisë më të madhe perëndimore. Me përfundimin e Luftës së Ftohtë duhet të kishin ndërtuar një rend botëror harmonik dhe të ekuilibruar. Nuk ia kanë dalë. Mendoj se kanë dështuar. Në javët e fundit kemi parë se çfarë ka ndodhur në Kabul. Një dështim amerikan dhe perëndimor. Jo vetëm kaq: Konferenca e fundit e Glasgout për klimën dëshmon për dështimin e një klase të tërë sunduese të paaftë. Edhe në këtë rast përgjegjësitë e Shteteve të Bashkuara janë më të mëdha, sepse funksionojnë si model: janë më të fuqishmit dhe vetëm ato mund të kishin punuar ndryshe për zgjidhjen e këtyre urgjencave. Europa përfaqëson një problem tjetër. Unë besoj thellësisht tek Europa dhe mendoj se ajo duhej të kishte shërbyer si shtysë për Shtetet e Bashkuara. Fatkeqësisht, edhe Europa pas një fillimi brilant në të cilin janë rikompozuar konfliktet e së shkuarës, nuk ka mundur të arrijë objektivat e saj. Ideja – në marrëveshje me britanikët – që liderët e Bashkimit Europian zgjidhen nga krerët e qeverive nuk pasqyron nevojat demokratike të popujve europianë. Europa është thelbësore për evolucionin e botës. Megjithatë, hezitimet e saj e kanë jehonën e fortë te ngjarjet që po trondisin planetin sot.
E keni theksuar vazhdimisht rëndësinë e gjuhës. Fjalët duhen peshuar gjithmonë. Në shprehjen “letërsi frankofone” ekziston rreziku i “tribalizmit” të shkrimtarëve jofrancezë …
Përgjithësisht me “frankofoni” emërtohet bota që flet frëngjisht. E aplikuar në letërsi, shënjon shkrimtarë që shkruajnë në frëngjisht por që nuk janë francezë. Një fjalë e krijuar për të bashkuar e cila rrezikon të ndajë shkrimtarët francezë prej të tjerëve që kanë lindur gjetiu. Prandaj do të ishte shumë më e lehtë të flitej për letërsinë në frëngjisht, siç flitet për letërsinë në gjuhën spanjolle: një kolumbian, një peruan apo një andaluzian bëjnë pjesë në të njëjtën kategrori. Këtu është thelbësore, sepse gjuha duhet të ketë më shumë rëndësi se sa vendi i origjinës.
Umberto Eco thoshte se gjuha e Europës është përkthimi. Edhe ju e konsideroni të rrezikshëm sundimin e një gjuhe të vetme.
Të ndërtosh një bashkësi vendesh me histori dhe kultura të ndryshme, siç është Europa, nuk ke si të mos përballesh me këtë dilemë: Cilën gjuhë duhet të flasim? Nuk kemi nevojë për një gjuhë të vetme: zgjidhja që unë do të rekomandoja nuk është aq e ndërlikuar. Do të doja që në të gjitha vendet të mësohen të paktën tre gjuhë: një gjuhë identiteti, një gjuhë e zemrës dhe një gjuhë “ndërkombëtare”. Kjo e fundit me shumë mundësi do të jetë angleze, ndërsa e para është ajo e nënës dhe e dyta do të jetë ajo që do të zgjedhim vetë, bazuar në afërsitë tona kulturore. Kjo do t’u mundësojë qytetarëve europianë të përdorin gjuhën e tyre ose një nga dy të tjerat, në varësi të bashkëbiseduesve. Një francez dhe një italian, për shembull, mund të flasin shumë mirë në gjuhët e tyre amtare ose të zgjedhin një nga të dyja.
Në librin tuaj keni theksuar qartë kalimin, pas Murit të Berlinit, nga konflikti ideologjik në konfliktin identitar. Me një pasojë: ideologjia ngjall debate, ndërsa fluksi identitar kërkon vetëm përkatësi pa zgjedhje…
E kemi vuajtur kur bota ishte e ndarë prej ideologjive. Por bota e re ka probleme të një natyre edhe më të rëndë. Të paktën ideologjia zgjidhet, identiteti nuk mund të zgjidhet. Një përkatësi e trashëguar nga lindja dhe e imponuar rastësisht, ngjall veçse hipokrizi. Ka një dobësim të debatit intelektual dhe të vlerave universale. Besoj se përqendrimi në çështjet identitare e ka përshpejtuar këtë proces negativ. Më duket se bota sot ka nevojë për një ekuivalent moral të ideologjive internacionaliste të së shkuarës. Por pa u kthyer pas: nuk mund të anashkalojmë dëmet që edhe ideologjitë kanë shkaktuar. Në çdo rast, është e nevojshme të gjenden “ideologji” të tjera që shkojnë drejt kuptimit të universalizmit dhe që u lejojnë bashkëkohësve tanë të ngrihen mbi identitetin e tyre. Kjo është e vërtetë në Europë. Por është edhe më e vërtetë në Liban, ku njerëzit janë të burgosurit e përkatësisë së tyre në komunitet, deri në atë pikë sa shfrytëzohen nga liderët e komuniteteve të tyre.
Keni theksuar rëndësinë e reciprocitetit. A është kjo mënyra më autentike për të nxitur dialog midis atyre që vijnë dhe atyre që mirëpresin?
Ai që vjen dhe ai që pret duhet të kenë qëndrime plotësuese. Kush vjen në një vend duhet ta kthejë në të vetin: të interesohet për gjuhën, të pasionohet pas historisë, të familjarizohet me kulturën e tij. Reciprokisht, ata që presin duhet të dinë të thonë: “Ejani, do t’ju hapim dyert!”. Të dy qëndrimet janë të pandashme: nëse një person vjen me vullnetin për t’u integruar, është më e lehtë për ata që e shohin duke ardhur ta pranojnë; nëse ata që vijnë nuk shihen me armiqësi dhe diskriminim, ata do të inkurajohen më shumë të integrohen dhe t’i përkasin vendit që po i birëson. Do të thosha se këto dy marrëdhënie plotësuese dhe të pandashme ndonjëherë mund të ngecin: kështu kalojmë nga një rreth i virtytshëm në një rreth vicioz refuzimi reciprok.
Eksperienca juaj si shkrimtar dëshmon se trillimi nuk tregon vetëm histori, por është edhe një mënyrë për të “bërë histori”. Ndonjëherë romani rrëfen atë që manualet nuk kanë mundur ose nuk kanë dashur ose nuk kanë ditur të thonë…
Qytetërimi perëndimor nis nga martesa e historisë me letërsinë: Iliada dhe Odisea janë fillimi i kësaj marrëdhënieje. Është e vërtetë që letërsia duhet ta respektojë historinë, pa e manipuluar atë. Në të njëjtën kohë, duhet të jemi të vetëdijshëm se historia nuk thotë gjithçka. Kur studiojmë të kaluarën, kemi dokumente për mbretër, princa dhe papë, por jeta e njerëzve të zakonshëm duhet të imagjinohet, të rindërtohet përmes kërkimeve të mundimshme. Ne duhet t’i japim zë atij që nuk ka zë. Mendoj se kjo lidhje mes letërsisë dhe historisë është thelbësore dhe se qëndron në themelin e çdo qytetërimi: një respekt i ndërsjellë që nuk mund të mos jetë i frytshëm.
Në shumë libra klasikë thuhet me qartësi se nuk mjafton vetëm një atdhe dhe se ndonjëherë ekzili kthehet në shans.
Kur vendoset largimi nga vendi, mendoj se është e rëndësishme të mos mbyllemi në kafazin e mërgimit, duke pritur të kthehemi ose të shkojmë në destinacione të tjera. Unë besoj thellësisht se ne i përkasim mbi të gjitha racës njerëzore. Kemi lindur diku, por pastaj një ditë shkojmë diku tjetër: pa harruar atdheun tonë dhe pa i kthyer shpinën. Të gjitha qytetet e botës dhe të gjitha qytetërimet u ndërtuan nga njerëz të ardhur gjetkë. Idea se njeriu është i destinuar të lindë dhe të vdesë në të njëjtin vend është absurde. Njeriu është krijuar të lëvizë lirshëm, pa kufij, për t’u dhënë diçka bashkëkohësve të tij: qoftë në fshatin e tij të lindjes apo në anën tjetër të botës. Duhet ta marrim plotësisht lavdinë e mërgimit me vete dhe gjithashtu të pranojmë vuajtjet e tij.
*Amin Maalouf është gazetar dhe shkrimtar. Është nderuar me shumë çmime ndër të cilat “Goncourt”, “Méditerranée” dhe “Princi i Asturias”. Në shqip është botuar libri i tij “Identitete vrastare”. Kjo intervistë për Nuccio Ordine u përkthye në shqip nga Erjon Uka.