Ikja e Umberto Ecos: Intelektuali klasik që na mungon sot
Nga Erjon Uka/ Sot, më 19 shkurt, Umberto Eco bën një vit që nuk më mes nesh. Në këtë vit kanë munguar esetë e tij, intervistat për revistën italiane “l’Espresso” të cilën e çmonte aq shumë dhe mbi të gjitha botës i ka munguar një intelektual “par excellence”. Ai ishte intelektuali tipik klasik, por që patëm fatin ta kishim mes nesh, në epokën e televizionit dhe ekranit me touch.
Ndarja e tij nga jeta nuk ishte një humbje fizike, por një humbje intelektuale. Pasi Eco edhe në moshën 84-vjeçare nuk rreshti së shkruari. Njeri i Rilindjes, ai lëvroi të gjitha disiplinat duke filluar nga gjuhësia, filozofia, krijoi institucione të reja akademike, shkruajti libra best-seller, ishte kritik arti, gazetar: ai ishte gjithçka dhe mbi të gjitha ishte përfaqësuesi më i rëndësishëm i kulturës italiane. Lexuesit shqiptar e njohin më shumë për romanin “Emri i trëndafilit”, roman për të cilin në Shtetet e Bashkuara pati një “luftë” mes shtëpive botuese për të drejtat e autorit. Edhe sot, mbi 35 vite nga botimi, të gjithë e lexojnë me ëndje këtë ngjarje mesjetare sikur të ishte një telenovelë braziliane që nuk na lejon të shkëputemi nga ekrani. Por ai njihet në Shqipëri edhe për “Varreza e Pragës”, “Lavjerrësi i Fukoit”, “Numri Zero” apo librat studimorë “Si të shkruash një temë diplome”, “Të thuash gati të njëjtën gjë” dhe “Historia e bukurisë”.
“Mos organizoni asnjë veprimtari për mua për të paktën dhjetë vite”, ishte dëshira e Umberto Ecos para vdekjes. Por kjo dëshirë do t’i mbetet e paplotësuar. Studiuesit, shkrimtarët dhe gazetarët në një vit nga vdekja do të organizojnë kumtesa shkencore në nder të Ecos dhe madje do të ketë botime të reja me disa nga punimet e tij të lëna në dorëshkrim.
Por, përpara se të ishte shkrimtar, Eco ishte një lexues i paepur. “Kush nuk lexon, në moshën 70-vjeçare do të ketë jetuar vetëm një jetë. Ai që lexon, do të ketë jetuar 5000 vjet. Leximi është pavdekësi”, do të thoshte. Emri i tij ka qenë shumë herë në listën e kandidatëve për Çmimin Nobel në Letërsi, por akademia suedeze nuk ia dha asnjëherë.
Të përshkruash jetën e Umberto Ecos do të thotë të rindërtosh një pjesë të rëndësishme të kulturës italiane, sepse Eco ishte reformatori i madh i një sistemi të vjetër dhe të kalbur akademik. Pasionin për semiologjinë, gjuhën e shenjave, e ktheu në një ndër armët më të forta të tij, duke e futur madje edhe si degë të veçantë në programet e studimit universitare.
Ai ishte një Jean-Paul Sartre i Italisë. Angazhimi për çështjet publike nuk iu zbeh asnjëherë pasi ishte gjithmonë aty për të folur për të drejtat e studentëve, për ambjentalizmin, për politikën. Nuk nguroi madje as të dilte hapur kundër qeverisë së Silvio Berlusconit. “Mos fajësoni Silvio Berlusconin. Ai është faji i të gjithë italianëve”, do të thoshte Eco.
Umberto Eco ishte i dashuruar pas jetës. Ai e donte jetën e vërtetë, pa truket që teknologjia po na ofron. E donte jetën me të bukurat dhe dështimet e saj, e donte me të vërtetat dhe dhimbjet, e donte jetën me fletët e verdha të librave dhe petalet e thara të trëndafilave. Dhe këtë filozofi për jetën, e shprehu në një letër kushtuar nipit dhe të gjithë të rinjve në botë.
Letra e plotë:
I dashur nip, nuk do të dëshiroja që kjo letër Krishtlindjeje të tingëllonte shumë e sheqerosur (deamicisiana, term sipas librit të autorit De Amicis “Zemra”) dhe të kujtonte ty këshilla për dashurinë ndaj të afërmve tanë, për atdheun, për botën, apo gjëra të ngjashme. Nuk do t’ua vije veshin dhe në momentin e vënies në praktikë (ti i rritur dhe unë i thyer në moshë), sistemi i vlerave do të jetë kaq i ndryshëm sa mundet që rekomandimet e mia të duken jashtë kohe.
Kështu që do të preferoja të ndalesha në një rekomandim të vetëm, të cilin do jesh në gjendje që ta vësh në zbatim edhe tani, teksa je zhytur në iPad-in tënd. Por as nuk do të bëj gabimin që mos të ta këshilloj këtë gjë, jo për faktin se do dukesha një gjysh harraq dhe nopran, por sepse atë e bëj edhe unë. E shumta mund të të rekomandoj, që nëse rastësisht në internet, kalon nëpër ato qindra faqet porno që tregojnë në mijëra mënyra raportin mes dy qenieve njerëzore, apo mes një qenieje njerëzore dhe një kafshe, përpiqu që të mos besosh se ai është seksi. Kjo sepse bëhet fjalë për një inskenim, i cili synon të të detyrojë të mos dalësh nga shtëpia dhe të shohësh vajzat e vërteta.
Nisem nga mendimi se ti je heteroseksual, në qoftë ndryshe përshtati rekomandimet e mia me rastin tënd. Shikoji vajzat, në shkollë apo aty ku shkon për të luajtur, sepse janë më të mira ato të vërtetat, sesa ato femrat televizive dhe një ditë do të të japin kënaqësi shumë më të mëdha sesa ato online. Besoji atij që ka më shumë eksperiencë se ty (nëse do të kisha parë vetëm seksin te kompjuteri yt, ti nuk do kishe lindur kurrë dhe ti kush e di ku do ishe, përkundrazi nuk do ishe fare). Por nuk është kjo, ajo për të cilin doja të të flisja, më tepër sesa për një sëmundje që ka goditur brezin tënd dhe madje edhe atë të djemve më të rritur se ty e që ndoshta shkojnë në universitet.
Kjo është humbja e kujtesës. Është e vërtetë se nëse të shkon në mendje të dish se kush ka qenë Karli i Madh apo ku bie Kuala Lumpuri nuk të duhet veçse të shtypësh ndonjë tast dhe menjëherë interneti do të ta thotë. Bëje këtë gjë kur duhet, por pasi ta kesh bërë, mundohu të kujtosh çfarë të është thënë për të mos qenë i detyruar që ta kërkosh për herë të dytë nëse do të jetë e domosdoshme, qoftë edhe për një punim në shkollë. Ka rrezik që ndërkohë që ti mendon se kompjuteri mund të ta thotë në çdo moment, ti humbet shijen e të nxënit vetë.
Do të ishte njësoj sikur, duke ditur se për të shkuar nga një rrugë në tjetrën, ka autobusë apo metro që të mundësojnë të zhvendosesh pa u lodhur (që në vetvete është shumë komode dhe bëje sa herë që nxiton) mendon se kështu nuk ke më nevojë të ecësh. Por nëse nuk ecën mjaftueshëm, bëhesh pastaj “i aftë tjetërsoj”, siç thuhet sot për ata që janë të detyruar të lëvizin me karrocë me rrota. Dakord, e di që merresh me sport dhe kështu vë në lëvizje trupin tënd, por të kthehemi te mendja jote. Kujtesa është një muskul si ata të këmbëve, të cilën nëse nuk e ushtron rrudhet dhe ti transformohesh (nga këndvështrimi mendor) me një tjetër lloj aftësie, pra, që të flasim qartë, një idiot. Për më tepër, sikurse për të gjithë ekziston rreziku që me plakjen vjen edhe Alzheimeri, një nga mënyrat që të shmanget ky incident i pakëndshëm është të ushtrosh memorien.
Dhe ja cila është dieta ime. Çdo mëngjes mëso ndonjë varg, një poezi të shkurtër. Mirë do ishte të bëje ndonjë garë edhe me miqtë e tu për të parë se kush mban mend më shumë. Nëse nuk e pëlqen poezinë atëherë bëje këtë me formacionet e futbollistëve, por kujdes, sepse nuk duhet vetëm të dish se kush janë futbollistët e Romës sot, por edhe ata të skuadrave të tjera, pse jo edhe të skuadrave të së shkuarës (mendo që unë mbaj mend formacionin e Torinos në kohën kur avioni i tyre, me të gjithë lojtarët në bord, u përplas në Superga: Bacigalupo, Ballarin, Maroso etj). Bëj gara të kujtesës, ndoshta edhe për librat që ke lexuar (kush ishte në bordin e Hispaniolas në kërkim të ishullit të thesarit: Lord Trealwney, kapiteni Smollet, doktor Levesey, Long John Silver). Provo njëherë nëse miqtë e tu do të kujtojnë dot se kush ishin shërbyesit e tre musketerëve dhe të D’Artgnan. Dhe nëse nuk do duash të lexosh “Tre musketerët (dhe nuk e merr me mend se çfarë do kesh humbur) atëhëre bëje, ku ta di unë, me një nga historitë që ke lexuar. Duket një lojë (dhe është e tillë) por do ta shohësh sesi koka jote do të popullohet nga personazhe, histori, kujtime të çdo lloji. Do ta kesh pyetur veten se përse dikur kompjuterët quheshin tru elektronik.
Ndodhte sepse ata konceptoheshin mbi modelin e trurit tënd. Por truri ynë ka më shumë lidhje sesa një kompjuter. Është një lloj kompjuteri që e mban me vete, që rritet dhe forcohet përmes ushtrimit, kurse kompjuteri që kë mbi tavolinë, sa më shumë e përdor aq më shumë humbet shpejtësinë e veprimeve dhe pas disa vitesh do ndërruar. Ndërkohë që truri yt mund të zgjasë deri në 90 vjet dhe në këtë moshë (nëse do ta kesh ushtruar) do të kujtojë më shumë gjera nga ato që kujton tani. Dhe falas. Është pastaj kujtesa historike, ajo që nuk ka të bëjë me faktet e jetës tënde apo me gjërat që ke lexuar, por me ato që kanë ndodhur para se ti të lindje. Sot, nëse shkon në kinema, duhet të hysh në një orë fikse, kur filmi fillon dhe sapo fillon dikush të kap si të thuash nga dora dhe të tregon se çfarë ndodh.
Në kohët e mia mund të hyje në kinema në çdo moment, e kam fjalën edhe në mes të spektaklit, arrije aty ndërkohë që po ndodhnin disa gjëra dhe përpiqeshe të kuptoje se çfarë kishte ndodhur më parë(pastaj, kur filmi fillonte nga fillimi, kuptohej nëse ishte kuptuar çdo gjë si duhet-përveç faktit se nëse filmi na kishte pëlqyer mund të rrije ta rishikoje edhe atë pjesë që ishte parë tashmë). Ja pra, jeta është si një film i kohëve të mia. Ne vijmë në jetë ndërkohë që shumë gjëra kanë ndodhur tashmë, prej qindra e mijëra vjetësh dhe është e rëndësishme të kuptosh atë që ka ndodhur para se ne të lindnim. Kjo për të kuptuar më mirë se përse sot ndodhin shumë gjëra të reja. Tani, shkolla(përveç leximeve të tua personale) duhet të të mësonte të memorizoje atë që ka ndodhur përpara se ti të lindje, por shihet se ajo nuk ia arrin siç duhet kësaj gjëje, pasi shumë të hulumtime na thonë se të rinjtë e sotshëm, edhe ata të mëdhenjtë që shkojnë në universitet, nëse ta zënë kanë lindur në 1990-ën nuk e dinë(dhe ndoshta nuk duan ta dinë) se çfarë ka ndodhur në vitin 1980 (dhe këtu nuk e kam fjalën për ata që ka ndodhur 500 vjet më parë). Statistikat na tregojnë se nëse i pyet disa se kush ishte Aldo Moro të përgjigjen se ishte shefi i Brigadave të Kuqe, kur në fakt ai u vra prej Brigadave të Kuqe.
Nuk flasim për këto të fundit, që mbeten misterioze për shumëkënd, e megjithatë ishin prezent diçka më pak sesa 30 vjet më parë. Unë kam lindur më 1932, dhjetë vjet pas ngjitjes në pushtet të fashizmit por e dija deri edhe se kush ishte kryeministri në kohën e Marshimit mbi Romë. Ndoshta shkolla fashiste më kishte bërë ta mësoja emrin e tij, për të më shpjeguar sa budalla dhe i keq ishte ai ministër (“Faka zemërpula”) të cilin fashistët e kishin zëvendësuar. Dakord, por të paktën e dija. Pastaj, të heqim shkollën mënjanë, një i ri i sotshëm nuk e di kush ishin aktorët e kinemasë të 20 vjetëve më parë, ndërkohë që unë dija kush ishte Francesca Bertini që luante në filmat pa zë 20 vjet para se unë të lindja. Ndoshta sepse shfletoja revista të vjetra të ngjeshura në dollapin e shtëpisë sonë, por pikërisht, edhe unë të ftoj të shfletosh edhe revista të vjetra sepse është një mënyrë për të mësuar se çfarë ndodhte para se ti të lindje. Po pse është kaq e rëndësishme të dish se çfarë ka ndodhur më parë? Sepse në shumë raste, ajo që ka ndodhur të jep një shpjegim se përse disa gjëra ndodhin sot dhe në çdo rast, njësoj si për formacionet e futbollistëve, kjo është një mënyrë për për pasuruar kujtesën tonë.
Ki parasysh se këtë nuk mund ta bësh vetëm mbi librat dhe revistat, mund të bëhet shumë mirë edhe në internet, i cili duhet përdorur jo vetëm për të chat-uar me miqtë e tu por edhe për të chat-uar (nëse mund të shprehemi kështu) me historinë e botës. Kush ishin hititët? Po kamisardët? Dhe si quheshin tri karavelat e Kolombit? Kur u zhdukën dinosaurët? Po arka e Noes a mund të ketë patur një timon? Si quhet paraardhësi i kaut? A kishte më shumë tigra 100 vjet më parë? Çfarë ishte perandoria e Malit? Dhe kush fliste për Perandorinë e së Keqes? Kush ka qenë Papa i dytë në histori? Kur u shfaq Topolino? Mund të vazhdoja në pafundësi dhe do të ishin të gjitha aventura të bukura kërkimi. Të gjitha këto duhen kujtuar. Do të vijë dita kur do të jesh plak dhe do të ndihesh sikur ke jetuar 1000 vjet, sepse do të jetë sikur ti të kishe qenë i pranishëm në betejën e Vaterlosë, të kesh asistuar në vrasjen e Jul Çezarit, apo të kesh qenë disa hapa larg nga vendi ku Bertoldi i quajtur i Ziu, teksa përziente substanca për të gjetur mënyrën e prodhimit të arit, gabimisht zbuloi barutin dhe hodhi veten në erë (dhe mirë iu bë). Të tjerë miq të tu, që nuk do të kenë kultivuar kujtesën e tyre, do të kenë jetuar një jetë të vetme, të tyren, që duhet të ketë qenë kush e di sa melankolike dhe e varfër në emocione.
*Artikull i botuar më 19 shkurt 2017, me rastin e një vjetorit të ndarjes nga jeta të Umberto Ecos. I ribotuar në erjonuka.com më 19 shkurt 2020.
